سبب اقوی از مباشر است یعنی چه و سبب اقوی از مباشر در حقوق ایران

سبب در اصطلاح حقوقی، عنصری است که علت غیر مستقیم وقوع جرم می باشد و در ارتکاب جرم موثر است لیکن عمل اصلی جرم به وسیله شخص دیگر یعنی، مباشر صورت می گیرد. مباشر شخصی است که علت مستقیم و بدون واسطه وقوع جنایت است.
برای مثال “الف” آتشی بیفکند و “ب” شخصی را داخل آن بیندازد. در اینجا “الف” سبب و “ب” مباشر می باشد. اما گاهی سبب از مباشر قوی تر است به این معنا که عقل و منطق سبب را مسئول و علت اصلی جرم تلقی می کند. برای مثال شخصی که به کودکی آموزش می دهد تا نارنجکی را به سمت شخص دیگر پرتاب کند در این حالت، عقلا و منطقا نمی توان کودک را مسئول دانست هرچند او مباشر جرم است بلکه به دلیل قوی تر بودن سبب (شخصی که کودک را به این کار گماشته) او مسئول جرم است و این حکم به صراحت در قسمت اخیر (ماده ۵۲۶ قانون مجازات اسلامی) قید شده است.

تفاوت سبب و مباشر جرم در قانون مجازات اسلامی

برای تفکیک بین سبب و مباشر ابتدا می بایست عناصر وقوع یک جرم را شناخت.
برای آنکه جرمی به وقوع بپیوندد سه رکن یا عنصر باید جمع شوند تا جرم محقق شود این سه عنصر عبارت اند :از عنصر مادی، عنصر قانونی و عنصر روانی.
الف) عنصر قانونی: عنصر قانونی به این نکته اشاره دارد که تنها فعل یا ترک فعلی جرم محسوب می‌شود که مطابق قانون برای آن مجازاتی در نظر گرفته شده باشد، یا به عبارتی قانون آن را جرم، تلقی کرده باشد و مجازاتی نیز برای آن معین کرده باشد. این اصل، «اصل قانونی بودن جرایم و مجازات‌ها» نامیده می‌شود؛ یعنی هیچ جرمی وجود ندارد، مگر آنکه در قانون بیان شده باشد و برای آن مجازات تعیین شده باشد.
بنابر این اصل تعیین مجازات از سوی اشخاص و سازمان‌ها و نهادهای دولتی و انتظامی منتفی است.

ب) عنصر مادی: به معنای تحقق و بروز جرم در عالم خارج می باشد. به عبارت دیگر تا زمانیکه یک فعل مادی که در قانون جرم انگاری شده است از شخصی سر نزند نمی توان او را مجرم تلقی کرد. شخصی که فعل مادی جرم از او سر می زند، فاعل یا مباشر جرم نام دارد.عنصر مادی در جرایم مختلف متفاوت می باشد برای مثال در جرم سرقت، ربایش و برداشتن مال دیگری عنصر مادی جرم می باشد. در قتل عنصر مادی عبارت است از انجام هرگونه عملی بر روی شخص زنده که موجب کشته شدن او گردد.
ج) عنصر معنوی یا روانی: عبارت است از نیت مجرمانه یا سوء نیت شخص مجرم. به عبارت دیگر، برای تحقق یک جرم، شخص مرتکب باید آن را آگاهانه و آزادانه انجام داده باشد برخلاف مسئولیت مدنی که سوء نیت در آن اهمیت ندارد در جرایم کیفری شخصی را می توان مسئول قلمداد نمود که به اختیار خود و عامدانه ان را مرتکب شده باشد. از این روست که ارتکاب جرم در حالت بیهوشی، خواب، اکراه و… منتسب به فاعل آن نیست.

بنابراین توضیحات، مباشر شخصی است که عنصر مادی جرمی را مرتکب می شود البته با داشتن عنصر روانی و سوء نیت. برای مثال شخصی که ضربه منجر به قتلی را به شخصی وارد می کند در حالت عادی با فرض داشتن عنصر روانی، قانون مباشر جرم را مسئول ارتکاب جرم تلقی می کند.

اما سبب، عنصر مادی جرم را مرتکب نمی شود بلکه شرایط وقوع جرم را فراهم می کند و البته این شرایط به گونه ایست که اگر فراهم نبود جرم به وقوع نمی پیوست.

مانند اینکه اگر چاه توسط “الف” حفر نمی شد شخص ب نمی توانست الف را داخل آن بیندازد و به قتل رساند.

مفهوم سبب اقوی از مباشر در قانون مجازات اسلامی

ماده ۵۲۶ قانون مجازات اسلامی مقرر می دارد: … در صورتی که مباشر در جنایت، بی اختیار، جاهل، صغیر غیر ممیز یا مجنون . مانند آنها باشد، فقط سبب ضامن است.

در حقوق کیفری، سبب، عاملی است که جنایت مستقیما به وسیله او انجام نمی شود بلکه در وقوع آن موثر است به طوری که اگر عمل او نبود، جرم صورت نمی گرفت. برای مثال، شخصی چاهی حفر کند و دیگری در آن بیفتد، در اینجا اگرچه شخصی که چاه را کنده سبب کشته شدن مقتول شده ولی مستقیما باعث سقوط او نشده است.
برعکس، مباشر شخصی است که عمل اصلی را اجرا می کند به عبارت دیگر، مستقیما باعث ارتکاب جنایت می شود. مثلا “الف” چاهی حفر کند و “ب” شخصی را داخل آن چاه بیندازد. در اینجا الف سبب ارتکاب جنایت شده است به طوری که اگر او چاه را حفر نمی کرد، جرم به وقوع نمی پیوست ولی از طرف دیگر او مستقیما در وقوع جرم نقش نداشته بلکه، شخص “ب” عمل اصلی را انجام داده است، در اینجا “ب” مباشر و “الف” سبب می باشد و در نتیجه قتل، به الف منتسب است زیرا او رکن اصلی جرم یعنی فعل مادی را انجام داده است.
اما گاهی تاثیر سبب در وقوع جنایت قوی تر از مباشر می باشد، مثال رایج در این زمینه سگ های آموزش دیده برای سرقت می باشند، درست است که در اینگونه موارد سگ، فعل اصلی جرم یعنی سرقت را انجام می دهد ولی منطقی نیست که جرم را منتسب به آن بدانیم بلکه، غامل اصلی وقوع جرم، شخصی است که سگ را آموزش داده و به این کار گمارده است.
به اینگونه موارد سبب اقوی از مباشر می گوییم. یعنی سبب جرم قوی تر از مباشر می باشد.
در اینگونه موارد بنابر ماده (۵۲۶ قانون مجازات اسلامی)،فقط سبب ضامن است.
به عبارت دیگر، در اینگونه موارد شخصی که عمل مادی جرم را انجام می دهد به دلیل نداشتن عنصر روانی یعنی قصد و نیت، عقلا مسئول ارتکاب جنایت قلمداد نمی شود.
یعنی هیچ شخص عاقلی یک سگ یا یک بچه را مسئول ارتکاب یک جرم نمی داند.

مصادیق و انواع سبب اقوی از مباشر

بنابر بند آخر ماده (۵۲۶ قانون مجازات اسلامی) در صورتی که مباشر در جنایت بی اختیار، جاهل، صغیر غیر ممیز یا مجنون و … باشد، فقط سبب ضامن است. در همه این موارد، عنصر روانی یعنی سوء نیت سبب زایل است به عبارت دیگر همانطور که در مطالب قبلی اشاره شد، سبب هنگامی از مباشر قوی تر است که به دلایلی مانند پایین بودن سن، اکراه، انسان نبودن و… فاقد سوء قصد لازم برای تحقق جرم باشد. بنابراین انواع سبب اقوی از مباشر را باید حالت هایی دانست که عنصر روانی و سوء نیت در مباشر، منتفی است که به قرار زیر می باشند:

الف) اکراه: عبارت است از حالتی که شخصی دیگری را وادار به انجام کاری می کند برای مثال، الف شخص ب را تهدید می کند که اگر ماشین شخص ج را به آتش نکشد به خانواده او آسیب می رساند. در اکراه فرد از لحاظ روحی مجبور به انجام کاری می شود که در صورت نبودن اجبار، آن کار را انجام نمی داد. در این مورد نیز عقل و منطق نمی پذیرد که مباشر یعنی شخص اکراه شده را مسئول قلمداد کنیم بلکه سبب به دلیل تاثیرگذاری بیشتر مسئول ارتکاب جنایت می شود.
حکم این ماده را می توان از قسمت اخیر ماده (۵۲۶) قانون مجازات اسلامی برداشت نمود که بی اختیار بودن سبب را یکی از موارد سبب اقوی از مباشر می داتد.

استثنای این حکم، قتل می باشد. به این معنا که اکراه در قتل، سبب منتفی شدن مسئولیت قاتل نمی باشد هرچند او از سر اکراه این عمل را انجام داده باشد. برای مثال اگر شخصی دیگری را با تهدید به آسیب زدن به اعضای خانواده، مجبور به کشتن دیگری نماید و او این کار را انجام دهد، خودش عامل قتل و مسل است هرچند با تهدید و اکراه اینکار را انجام داده باشد.

ب) فریب: برای مثال زمانیکه شخصی دیگری را فریب می دهد بار میوه ای را به مقصدی منتقل کند در حالیکه بار، در اصل حاوی مواد منفجره است در اینجا نمی توان باربر را مسئول انفجار تلقی کرد. زیرا او به تصور اینکه بار، حاوی میوه است، ان را به مقصد رسانده بلکه سبب، علت اصلی انفجار است.
ج) جهل: برای مثال الف، جایی را مین گذاری کند و ب بدون اطلاع از وجود مین، “ج” را روی آن بیندازد در اینجا ب اگرچه مباشر جرم است ولی به دلیل “ب” اطلاعی از مین گذاری، مسئول جرم تلقی نمی شود بلکه شخصی که مین را نصب کرده، علت اصلی جرم می باشد.

 مجازات سبب اقوی از مباشر

وفق ماده (۵۲۶ قانون مجازات اسلامی): چنانچه دو یا چند عامل، برخی به مباشرت و برخی به تسبیب در وقوع جنایتی، تاثیر داشته باشند، عاملی که جنایت مستند به اوست ضامن است و چنانچه جنایت مستند به تمام عوامل باشد به طور مساوی ضامن می باشند مگر تاثیر رفتار مرتکبان متفاوت باشد که در این صورت هریک به میزان تاثیر رفتارشان مسئول هستند. در صورتی که مباشر در جنایت بی اختیار، جاهل، صغیر غیرممیز یا مجنون و مانند آنها باشد فقط سبب، ضامن است.

بنابر این ماده، مجازات سبب اقوی از مباشر، مجازات فاعل اصلی جرم می باشد به عبارت دیگر در اینگونه موارد، اگرچه عنصر مادی توسط مباشر جرم صورت گرفته ولی نمی توان  او را به دلیل فقدان عنصر معنوی یا سوء نیت، مسئول قلمداد نمود.