دادگستری مرجع تظلمات عامه است و هم در امور حقوقی که حقی از شما ضایع می شود و هم امور کیفری که جرمی واقع می شود افراد با مراجعه به دادگستری در پی احقاق حق خود و مجازات خاطی خواهند بود منتها گاه قاضی در رسیدگی مرتکب تقصیر می شود در اینجا باید چه کرد؟ این گونه نیست که مقنن قاضی را مصون از اشتباه بداند و در باب تقصیر قاضی مقرراتی وضع شده است. هم در قانون مجازات اسلامی و هم قانون نظارت بر رفتار قضات در این مورد مقررات وضع شده است.
در صورت ورود صدمه و خسارت به سبب عمد یا تقصیر قاضی تکلیف چیست؟
طبق ماده ۱۲ قانون مجازات اسلامی؛ حکم به مجازات یا اقدام تأمینی و تربیتی و اجرای آن‌ها باید از طریق دادگاه صالح، به موجب قانون و با رعایت شرایط و کیفیات مقرر در آن باشد و طبق ماده ۱۳ همان قانون، حکم به مجازات یا اقدام تأمینی و تربیتی و اجرای آن‌ها حسب مورد نباید از میزان و کیفیتی که در قانون یا حکم دادگاه مشخص شده است تجاوز کند و هرگونه صدمه و خسارتی که از این جهت حاصل شود، در صورتی که از روی عمد یا تقصیر باشد حسب مورد موجب مسئولیت کیفری و مدنی است و در غیر این صورت، خسارت از بیت‌المال جبران می‌شود. مبنای ماده ۱۳ ق.م.ا. اصل ۱۷۱ قانون اساسی است که مقرر می‌کند: «هرگاه در اثر تقصیر یا اشتباه قاضی در موضوع یا در حکم یا در تطبیق حکم بر مورد خاص، ضرر مادی یا معنوی متوجه کسی گردد، در صورت تقصیر، مقصر طبق موازین اسلامی ضامن است و در غیر این صورت خسارت به‌وسیله دولت جبران می‌شود و درهرحال از متهم اعادۀ حیثیت می‌گردد.»
بنابراین همانگونه که از قواعد عمومی مسئولیت مدنی نیز نتیجه می گیریم، هرگاه شخصی اعم از قاضی یا غیرقاضی مرتکب تقصیر شده و فعل او موجب زیان و صدمه به دیگری شود او مسئول جبران خسارت خواهد بود. قابل ذکر است تعیین مجازات بیش از مجازات مقرر قانونی توسط قاضی، مطابق بند (چ) ماده ۴۷۴ ق.آ.د.ک ۹۲ به‌عنوان یکی از موارد درخواست اعاده دادرسی محسوب شده است. در صورت ورود خسارت به جهت تخلف از مفاد ماده ۱۳ قانون فوق (عدم رعایت اصل قانونی بودن) سه حالت برای جبران خسارت و صدمه حاصل شده وجود دارد:
- تخلف عمدی: مسئولیت کیفری متوجه قاضی یا مجری حکم است.
- تقصیر: مسئولیت مدنی متوجه قاضی یا مجری حکم است.
- فقدان عمد و تقصیر: جبران خسارت از بیت‌المال خواهد بود.
در ورود خسارت در اجرای قصاص عضو یا تعزیر یا حد غیرمستوجب سلب حیات در صورتی که محکوم‌علیه کشته شود حکم چیست؟
- دلیل کشته‌شدن محکوم‌علیه تقصیر مجری حکم است؛ دیه پرداخت می‌کند.
- دلیل کشته‌شدن محکوم‌علیه عمد مجری حکم است؛ قصاص می‌شود.
- دلیل کشته‌شدن محکوم‌علیه عمد یا تقصیر مجری حکم نباشد؛ دو حالت مطرح است:
- در مجازات‌های تعزیراتی: دیه از بیت‌المال پرداخت می‌شود.
- در مجازات‌های قصاص و حدود: ضمان منتفی است.
بیشتر مطالعه کنید: محجور کیست و محجورین چگونه برای شکایت اقدام کنند؟
در ورود خسارت ناشی از اجرای حکم مستوجب سلب حیات یا صدور حکم در صورتی که دادگاه صالح حکم اجرا شده را غیرقانونی بداند.
- پرداخت دیه: حکم به پرداخت دیه از بیت‌المال می‌دهد.
- ثبوت عمد قاضی صادرکننده حکم قصاص: قصاص می‌شود.
- ثبوت تقصیر قاضی صادرکننده حکم قطعی: تعزیر می‌شود و به بازگرداندن دیه محکوم می‌شود.