مقنن به‌منظور حمایت از زیان‌دیدگان حوادث رانندگی، خسارت‌های بدنی وارده به اشخاص ثالث در شرایط خاص را نیز قابل جبران دانسته که منبع جبران آن صندوقی مستقل به نام «صندوق تامین خسارت بدنی» می‌باشد. در بندهای آتی به آن خواهیم پرداخت.
خسارت‌های قابل پرداخت از صندوق تامین خسارت جانی
برای پرداخت خسارت توسط صندوق تامین خسارت بدنی سه شرط لازم است
شرط اول: خسارت باید ناشی از حوادث رانندگی باشد، حوادث رانندگی را بند «پ» ماده ۱ قانون بیمه شخص ثالث مصوب سال ۱۳۹۵ چنین تعریف می‌کند: «هرگونه سانحه ناشی از وسایل نقلیه موضوع بند (ث) این ماده و محمولات آن‌ها از قبیل تصادم، تصادف، سقوط، واژگونی، آتش‌سوزی و یا انفجار یا هر نوع سانحه ناشی از وسایل نقلیه بر اثر حوادث غیر مترقبه.»
شرط دوم: حادثه اتفاق افتاده باید خسارت جانی (از قبیل ضرب یا جرح یا فوت) را موجب شود، همان‌طور که بند «الف» ماده ۱ نیز در تعریف خسارت بدنی مقرر می‌دارد: «هر نوع دیه یا ارش ناشی از صدمه به بدن مانند شکستگی، نقص عضو و ازکارافتادگی عضو اعم از جزئی یا کلی ـ موقت یا دائم، دیه فوت و هزینه معالجه با رعایت ماده (۳۵) این قانون به سبب حوادث مشمول بیمه موضوع این قانون.»
شرط سوم: طبق ماده ۲۱ قانون بیمه شخص ثالث جدید خسارت بدنی وارده به دلایل ذیل قابل پرداخت نباشد:
- فقدان بیمه‌نامه
- انقضای بیمه‌نامه
- بطلان قرارداد بیمه
- تعلیق یا لغو پروانه فعالیت شرکت بیمه
- وسیله نقلیه مسئول شناخته نشدن حادثه
- صدور حکم توقف یا ورشکستگی بیمه‌گر
- کسری پوشش بیمه‌نامه ناشی از افزایش مبلغ ریالی دیه
لازم به ذکر است که موارد فوق به صورت حصری نیست و مصادیق دیگری را هم می‌توان بر آن افزود از جمله ماده ۲۶ قانون رسیدگی به تخلفات رانندگی مصوب ۸/۱۲/۱۳۸۹ که مقرر می‌دارد: «در راه‌هایی که برای عبور عابران پیاده علائم، تجهیزات و مسیرهای ویژه اختصاص داده شده است عابران مکلفند هنگام عبور از عرض یا طول سواره رو با توجه به علائم راهنمایی و رانندگی منصوبه در محل از نقاط خط‌کشی شده، گذرگاه‌های غیر هم‌سطح و مسیرهای ویژه استفاده نمایند. هرگاه عابران به تکلیف مذکور عمل ننمایند، در صورت تصادف با وسیله نقلیه، راننده مشروط به اینکه کلیه مقررات را رعایت نموده باشد و قادر به کنترل وسیله نقلیه و جلوگیری از تصادف یا ایجاد خسارت مادی و بدنی نباشد مسئولیتی نخواهد داشت.
عدم مسئولیت راننده مانع استفاده مصدوم یا وراث متوفی از مزایای بیمه نخواهد شد و شرکت بیمه با ارائه قرار منع تعقیب یا حکم برائت راننده ملزم به اجرای تعهدات موضوع بیمه‌نامه به مصدوم یا ورّاث متوفی خواهد بود. چنانچه وسیله نقلیه بیمه نباشد، دیه عابر از صندوق موضوع قانون بیمه اجباری مسئولیت مدنی دارندگان وسایل نقلیه موتوری زمینی در مقابل شخص ثالث مصوب ۲۰/۲/۱۳۹۵ پرداخت می‌شود. رانندگان نیز موظفند در صورت عبور عابر پیاده از محله‌ای تعیین شده، با فاصله‌ای که به‌وسیله خط‌کشی پشت مسیر ویژه مشخص می‌شود توقف کامل کنند. در غیر این صورت برای آن‌ها مبلغ دویست هزار ریال قبض جریمه صادر می‌شود…» و ایضاً ماده ۵۵۱ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲ مقرر می‌دارد: «در کلیه جنایاتی که مجنی علیه مرد نیست، معادل تفاوت دیه تا سقف دیه مرد از صندوق خسارت‌های بدنی پرداخت می‌شود»
میزان تعهدات صندوق خسارت بدنی
تبصره ۱ ماده ۲۱ قانون بیمه شخص ثالث جدید، میزان تعهدات صندوق برای جبران خسارت بدنی را به ماده ۸ این قانون ارجاع می‌دهد که در آن مقرر شده است: «حداقل مبلغ بیمه موضوع این قانون در بخش خسارت بدنی معادل حداقل ریالی دیه یک مرد مسلمان در ماه‌های حرام با رعایت تبصره ماده (۹) این قانون است و در هر حال بیمه‌گذار موظف به اخذ الحاقیه نمی‌باشد. همچنین حداقل مبلغ بیمه موضوع این قانون در بخش خسارت مالی دو و نیم درصد (۵/۲%) تعهدات بدنی خواهد بود. بیمه‌گذار می‌تواند برای جبران خسارت‌های مالی بیش از حداقل مزبور، در زمان صدور بیمه‌نامه یا پس از آن، بیمه تکمیلی تحصیل کند.»
منابع مالی صندوق تامین خسارت بدنی
منابع مالی صندوق تامین خسارت‌های بدنی به شرح زیر است:
- هشت درصد (۸%) از حق بیمه، بیمه اجباری موضوع این قانون
- مبلغی معادل حداکثر یک سال حق بیمه، بیمه اجباری که از دارندگان وسایل نقلیه‌ای که از انجام بیمه موضوع این قانون خودداری نمایند وصول خواهد شد. نحوه وصول و تقسیط مبلغ مذکور و سایر ضوابط لازم این بند به پیشنهاد بیمه مرکزی ایران به تصویب مجمع عمومی صندوق خواهد رسید.
- مبالغی که صندوق پس از جبران خسارت زیان‌دیدگان بتواند از مسئولان حادثه وصول نماید.
- درآمد حاصل از سرمایه‌گذاری وجوه صندوق
- بیست درصد (۲۰%) از جرائم وصولی راهنمایی و رانندگی در کل کشور
- بیست درصد (۲۰%) از کل هزینه‌های دادرسی و جزای نقدی وصولی توسط قوه قضائیه و تعزیرات حکومتی
- جرائم موضوع بند (پ) ماده ۴، ماده (۴۴) و بند (ت) ماده (۵۷) این قانون
- کمک‌های اعطایی از سوی اشخاص حقیقی یا حقوقی
در صورت کمبود منابع مالی صندوق، دولت موظف است در بودجه سنواتی سال بعد کسری منابع صندوق را تأمین نماید. درآمدهای صندوق از مالیات و هرگونه عوارض و هزینه‌های دادرسی و اوراق و حق‌الاجرا معاف می‌باشد. اسناد مربوط به مطالبات و پرداخت‌های خسارت صندوق تامین خسارت‌های بدنی در حکم اسناد لازم‌الاجرا است.
عدم پرداخت حقوق قانونی صندوق تامین خسارت‌های بدنی از سوی شرکت‌های بیمه «در حکم دخل و تصرف غیرقانونی در وجوه عمومی» می‌باشد. مصرف درآمدهای صندوق در مواردی به جز موارد مصرح در این قانون ممنوع بوده و در حکم تصرف غیرقانونی در وجوه عمومی می‌باشد. در ادامه ماده ۲۷ به این صندوق اجازه می‌دهد موجودی‌های نقدی مازاد خود را نزد بانک‌ها سپرده‌گذاری یا اوراق مشارکت خریداری نماید، مشروط بر آنکه سرمایه‌گذاری‌های مذکور به نحوی انجام گیرد که همواره امکان پرداخت خسارت کامل به زیان دیدگان مشمول تعهدات صندوق وجود داشته باشد.
چگونگی اداره صندوق تامین خسارت بدنی
چگونگی اداره این صندوق بر اساس اساسنامه‌ای است که به پیشنهاد وزیر امور اقتصاد و دارایی تهیه می‌شود و به تصویب هیئت وزیران خواهد رسید در جهت انجام تکلیف قانونی مذکور آیین‌نامه چگونگی اداره تأمین صندوق خسارت‌های بدنی در مورخ ۲۲/۹/۱۳۸۸ در ۲۲ ماده به تصویب وزیران کمیسیون امور اجتماعی و دولت الکترونیک رسیده و این تصویب‌نامه در تاریخ ۳/۱۱/۱۳۸۸ مورد تایید مقام محترم ریاست جمهوری قرار گرفته است.
صندوق دارای شخصیت حقوقی مستقل است و اداره آن در امور مالی، معاملاتی، استخدامی و تشکیلاتی بر اساس مقرراتی خواهد بود که در بیمه مرکزی مجری می‌باشد. بالاترین مقام در اجرای مقررات یادشده مدیر صندوق خواهد بود. ارکان صندوق به شرح زیر تعیین می‌شود:
- مجمع عمومی
- هیئت نظارت
- مدیر صندوق
- بازرس (حسابرس)
به ترتیب به طریقه تشکیل اعضای ارکان صندوق می‌پردازیم.
الف) مجمع عمومی صندوق: مجمع عمومی صندوق متشکل از اعضای زیر می‌باشد:
- وزیر امور اقتصادی و دارایی
- وزیر صنعت، معدن و تجارت
- وزیر دادگستری
- وزیر تعاون، کار و امور اجتماعی
- دادستان کل کشور (بدون حق رأی)
- رئیس کل بیمه مرکزی ایران
وفق متن ماده ۲۸ این قانون و بندهای ذیل آن: «وزیر امور اقتصادی و دارایی رئیس مجمع می‌باشد… مجمع عمومی صندوق حداقل یک بار در سال تشکیل می‌شود. مجمع عمومی عادی به طور فوق‌العاده نیز به تقاضای هریک از اعضاء به دعوت رئیس مجمع تشکیل می‌شود».
یکی از نمایندگان عضو کمیسیون اقتصادی مجلس شورای اسلامی، به پیشنهاد کمیسیون مذکور و تصویب مجلس شورای اسلامی به‌عنوان عضو ناظر و بدون حق رأی در جلسات مجمع شرکت می‌کند. مدیر صندوق بدون حق رای دبیر مجمع عمومی است.
اعضای هیئت نظارت صندوق عبارت از نمایندگان وزرای امور اقتصادی و دارایی، تعاون، کار و رفاه اجتماعی و دادگستری، دادستان کل کشور (بدون حق رأی)، بیمه مرکزی و اتحادیه (سندیکای) بیمه‌گران ایران است. اعضای هیئت نظارت غیر از مدیر صندوق به‌صورت غیرموظف خواهند بود؛
نماینده وزیر امور اقتصادی و دارایی در هیئت نظارت، مدیر صندوق است که دبیر هیئت نظارت نیز خواهد بود. مدیرعامل ستاد مردمی رسیدگی به امور دیه و کمک به زندانیان نیازمند بدون حق رأی در جلسات هیئت نظارت شرکت می‌کند.
مدیر صندوق به پیشنهاد رئیس کل بیمه مرکزی و تصویب مجمع عمومی انتخاب و با حکم رئیس مجمع عمومی برای مدت چهار سال منصوب می‌شود. انتخاب مجدد مدیر صندوق برای یک دوره بلامانع است. مجمع عمومی می‌تواند نسبت به عزل مدیر صندوق قبل از پایان مدت مذکور اتخاذ تصمیم کند.
مرکز اصلی صندوق، تهران است. در صورت لزوم با تصویب مجمع عمومی می‌تواند در مراکز استان‌ها شعبه ایجاد یا نمایندگی اعطاء کند. اقامه دعوی علیه صندوق در محل استقرار شعب صندوق نیز ممکن است.
وظایف و اختیارات مجمع عمومی، هیئت نظارت و مدیر صندوق و نیز نحوه انتخاب و وظایف و اختیارات حسابرس به‌موجب اساسنامه مصوب هیئت وزیران تعیین می‌شود.مصوبات مجمع عمومی توسط رئیس مجمع ابلاغ خواهد شد.
وظایف و اختیارات مجمع عمومی به شرح زیر است
- تعیین خط‌مشی صندوق
- تصویب آیین‌نامه‌های مورد نیاز صندوق
- رسیدگی و اظهارنظر در خصوص گزارش مدیر صندوق راجع به عملکرد و صورت‌های مالی صندوق و نیز استماع گزارش حسابرس و بازرس قانونی در مورد آن‌ها و تصویب ترازنامه و صورت‌های مالی
- بررسی و تصویب بودجه سالانه صندوق
- اتخاذ تصمیم نسبت به پیشنهاد رئیس کل بیمه مرکزی در مورد تعیین مدیر صندوق
- تعیین حقوق و مزایای مدیر صندوق
- انتخاب و عزل اعضای هیئت نظارت و تعیین میزان حق حضور در جلسات
- اتخاذ تصمیم در مورد ایجاد یا انحلال شعبه در مراکز استان‌ها و اعطای نمایندگی صندوق به پیشنهاد مدیر صندوق و تایید هیات نظارت مطابق دستورالعمل مصوب
- تصویب دستورالعمل مربوط به ضوابط اعطاء یا لغو نمایندگی، حدود وظایف و اختیارات نماینده، میزان کارمزد یا حق‌الزحمه قابل پرداخت و سایر شرایط مربوط
- تعیین بازرس و میزان حق‌الزحمه وی
- انتخاب روزنامه کثیرالانتشار برای انتشار متن کامل ترازنامه و صورت درآمد و هزینه صندوق
- اتخاذ تصمیم در مورد مطالبات غیرقابل وصول صندوق به پیشنهاد مدیر صندوق و تایید هیات نظارت
- اتخاذ تصمیم در خصوص سایر مواردی که به‌موجب قانون در صلاحیت مجمع عمومی قرار دارد
- تـصویب دستورالعمل نحوه رسیدگی و پرداخت و بازیافت خسارت با پیشنهاد مدیر صندوق
در صورت درخواست مدیر صندوق، بیمه مرکزی موظف است مکان‌هایی مناسب جهت استقرار دفتر مرکزی صندوق در تهران و شعب آن در استان‌ها و تأمین لـوازم و تـجـهـیـزات و امـکـانـات مـنـاسـب جـهـت انـجام فعالیت‌های صندوق فراهم کند.
ب) هیئت نظارت: صندوق متشکل از پنج نفر عضو می‌باشد که چهار نفر آنان غیرموظف و با پیشنهاد مدیرعامل و توسط مجمع عمومی انتخاب می‌شوند. مدیر صندوق، عضو هیئت نظارت صندوق نیز می‌باشد. جلسات هیئت نظارت حداقل ماهی یک بار با دعوت رئیس هیئت نظارت یا هریک از اعضاء تشکیل می‌شود. صورت‌جلسات مذاکرات هیئت نظارت در دفتر ثبت و به امضای رئیس هیئت نظارت رسیده و نگهداری خواهد شد. اعـضــای هـیـئــت نظارت در اولین جلسه یک نفر را از میان خود به‌عنوان رئیس هیئت نظارت انتخاب می‌کنند. وظایف و اختیارات هیئت نظارت به شرح زیر می‌باشد:
- نظارت بر حسن اجرای مصوبات مجمع عمومی
- بـررسـی و تأیید یا اعلام نواقص گزارش عملکرد سالانه، ترازنامه و سایر صورت‌های مالی صندوق برای ارائه به بازرس
- تأیید بودجه سالانه و آیین‌نامه‌های مورد نیاز صندوق برای ارائه به مجمع عمومی
- تأیید سازمان و تشکیلات صندوق بنا به پیشنهاد مدیر صندوق
- تأیید دستورالعمل پیشنهادی مدیر صندوق راجع به ضوابط اعطاء یا لغو نمایندگی، حدود وظایف و اختیارات نماینده، میزان کارمزد یا حق‌الزحمه قابل پرداخت و سایر شرایط مرتبط با نمایندگی برای ارائه به مجمع عمومی برای تصویب
- اعلام نظر یا اتخاذ تصمیم نسبت به هر موضوع دیگری که از سوی مدیر صندوق پیشنهاد می‌شود.
ج) مدیر صندوق: به پیشنهاد رئیس کل بیمه مرکزی، تصویب مجمع عمومی صندوق و با حکم رئیس مجمع عمومی برای مدت چهار سال منصوب می‌گردد. مجمع عـمـومـی مـی‌تـوانـد نـسـبـت به انتخاب مجدد مدیر صندوق یا عزل وی قـبـل از پایان مدت مذکور اتخاذ تصمیم نماید. مـــدیــر صنـدوق بالاترین مقام اجرایی صندوق است و دارای اختیارات لازم برای انجام امور صندوق در چــارچــوب بــودجـه و بـرنـامـه مصوب و آیین‌نامه‌های مربوط و مـصــوبـات مجمع عمومی و مصوبات هیئت نظارت می‌باشد.
وظایف و اختیارات مدیر صندوق به شرح زیر است
- انجام امور صندوق بر اساس قانون، مفاد این آیین‌نامه و سایر مقررات مربوط
- اجرای مصوبات و تصمیمات مجمع عمومی و هیئت نظارت و انجام امور اداری و اجرایی صندوق برابر بودجه مصوب
- تهیه ترازنامه و سایر صورت‌های مالی و گزارش عملکرد صندوق در هر سال مالی و ارائه آن به هیئت نظارت برای بررسی، تأیید و ارائه به مجمع عمومی صندوق
- تهیه برنامه و بودجه صندوق برای هر سال مالی و ارائه آن پـس از بـررسـی و تأیید هـیـئـت نـظـارت بـه مجمع عمومی صندوق
- پیشنهاد ایجاد یا انحلال شعبه در مراکز استان‌ها و اعطاء یـا لـغـو نـمـایـنـدگـی صـنـدوق و تهیه و ارائه دستورالعمل موضوع بند «ح» ماده ۵ این آیین‌نامه به مجمع عمومی صندوق پس از تأیید هیئت نظارت
- به کارگیری کارکنان مورد نیاز صندوق و برنامه‌ریزی برای آموزش آن‌ها در صورت لزوم
- نمایندگی صندوق در مقابل اشخاص حقیقی یا حقوقی، دادگاه‌ها و سایر مراجع قضایی و غیر قضائی با حق توکیل و سایر اختیارات مندرج در قانون آیین دادرسی دادگاه‌های عمومی و انقلاب
- در امور مدنی از جمله مواد ۳۵ و ۳۶ قانون مذکور پیگیری وصول به‌موقع و صحیح درآمدهای موضوع ماده ۱۱ قانون و انجام اقدامات لازم قانونی در این خصوص انتشار ترازنامه و صورت درآمد و هزینه صندوق در روزنامه رسمی و روزنامه کثیرالانتشار تعیین شده توسط مجمع عمومی ظرف سه ماه پس از تصویب
- نصب و عزل مدیران صندوق
- پـیـشـنـهـاد افـتـتـاح یـا بـستن هرگونه حساب بانکی، سپرده‌گذاری نزد بانک‌ها و مؤسسات مالی و اعتباری مجاز و خرید و فروش اوراق مشارکت به هیئت نظارت برای تصویب با رعایت مقررات مربوط
- تهیه و تدوین آیین‌نامه‌های مورد نیاز صندوق برای ارائه به هیئت نظارت
مدیر صندوق می‌تواند به تشخیص و مسئولیت خود قسمتی از وظایف و اختیارات خود را به هریک از کارکنان صندوق تفویض نماید و نیز با تأیید هیئت نظارت صندوق، انجام بخشی از امور اجرایی و کارشناسی صندوق را که قابلیت واگذاری دارند از طریق انعقاد قرارداد به اشخاص حقیقی یا حقوقی واجد شرایط واگذار نماید.
اسناد و اوراق تعهدآور صندوق از قبیل چک‌ها، بروات، سفته‌ها، قراردادها و سایر اوراق تجاری به امضای مدیر صندوق و یک نفر دیگر به انتخاب هیئت نظارت با مهر صندوق معتبر خواهد بود.
د) بازرس (حسابرس): مجمع عمومی از میان حسابداران رسمی، یک تا سه نفر را به‌عنوان بازرس برای مدت یک سال انتخاب می‌کند یا از طریق سازمان حسابرسی نسبت به انجام وظیفه بازرسی اقدام می‌شود. بازرس می‌تواند از تمامی امور صنـدوق اطلاع حاصل کند؛ اما حق مداخله در امور صندوق را نداشته و اجرای وظایف وی نباید مانع جریان عادی کار صندوق شود. بازرس دربـاره صحت صورت‌هـای مالی که مدیر صنـدوق برای تسلیم به مجمع عمومی تهیه می‌کند و همچنین درباره صحت مطالب و اطلاعاتی که هیئت نظارت در اختیار مجمع عمومی گذاشته است، اظهارنظر نموده و گزارش جامع به مجمع عمومی تسلیم می‌کند. بازرس می‌تواند هرگونه رسیدگی و بازرسی را در هر موقع انجام داده و اسناد و مدارک و اطلاعات مربوط به صندوق را مطالبه و ملاحظه و رسیدگی نماید.
مدیر صندوق گزارش عملکرد سالانه و همچنین ترازنامه و سایر صورت‌های مالی صندوق را حداقل سی روز قبل از تشکیل مجمع عمومی سالانه برای بررسی و اظهارنظر، تسلیم بازرس خواهد کرد. گزارش بازرس حداقل ده روز قبل از تشکیل مجمع عمومی سالانه در اختیار اعضای مجمع عمومی قرار می‌گیرد.
چنانچه بازرس اشکالاتی در کار صندوق ملاحظه کند، مکلف است مراتب را به طور کتبی به اطلاع مدیر صندوق برساند و اگر نسبت به رفع اشکال اقدام نشد، موظف است موضوع را به هیئت نظارت و مجمع عمومی گزارش نماید.
