در جریان رسیدگی به بسیاری از جرائم، احقاق حق شهروندان جامعه، پیشگیری از وقوع جرائم و البته تحقق عدالت، اشخاص و نهاد های مختلفی به موجب قانون وجود دارند که یکی از مهم ترین آنها ضابطین دادگستری می باشند.
ضابطین دادگستری به موجب قوانین حاکم، دارای انواع مختلف بوده و یک سری تکالیف و وظایف برای آنها تعیین شده است که قصد داریم در این نوشتار به آنها بپردازیم.
ضابط دادگستری چه کسانی هستند؟
در متون حقوقی ما همواره از وکیل و قاضی به عنوان دو بال فرشته عدالت نام برده اند، اما این نکته را نیز می بایست به خاطر داشت که در جریان رسیدگی به بسیاری از جرائم و پرونده های رایج در دادگستری، ضابطین دادگستری نقش ویژه ای در کمک به کشف حقیقت ایفا می نمایند.
قانون آئین دادرسی کیفری مطابق با ماده ۲۸ و در مقام تعریف ضابطان دادگستری بیان داشته است که:
ضابطان دادگستری مامورانی هستند که تحت نظارت و تعلیمات دادستان در کشف جرم، حفظ آثار و علائم و جمع آوری ادله وقوع جرم، شناسایی، یافتن و جلوگیری از فرار و مخفی شدن متهم، تحقیقات مقدماتی، ابلاغ اوراق و اجرای تصمیمات قضائی، به موجب قانون اقدام می کنند.
ذکر این نکته ضروری است که دادستان به عنوان مقام تعقیب مطابق با ماده ۳۲ قانون آئین دادرسی کیفری، بر ضابطان دادگستری از حیث وظایفی که به عنوان ضابط به عهده دارند ریاست و نظارت دارد و سایر مقامات قضائی نیز در اموری که به ضابطان ارجاع می دهند، حق نظارت دارند.
برای مثال بازپرس به عنوان مقام تحقیق، می تواند از حضور ضابطین دادگستری جهت تحقیق استفاده نماید و همانطور که اشاره حق نظارت دارد.
انواع ضابطان دادگستری در قانون
ضابطان به دلیل وظایف و تکالیف متعددی که در جامعه برخوردار می باشند مطابق با قانون به دو دسته ی عام و خاص تقسیم می شوند.
مطابق با ماده ۲۹ قانون آئین دادرسی کیفری ضابطان دادگستری عبارتند از:
الف – ضابطان عام: شامل فرماندهان، افسران و درجه‌داران نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران که آموزش مربوط را دیده باشند.
ب – ضابطان خاص: شامل مقامات و مأمورانی که به موجب قوانین خاص در حدود وظایف محول شده ضابط دادگستری محسوب می‌شوند؛ از قبیل رؤسا، معاونان و مأموران زندان نسبت به امور مربوط به زندانیان، مأموران وزارت اطلاعات و سازمان اطلاعات سپاه و مأموران نیروی مقاومت بسیج سپاه پاسداران انقلاب اسلامی.
همچنین سایر نیروهای مسلح در مواردی که به موجب قانون تمام یا برخی از وظایف ضابطان به آنان محول شود، ضابط محسوب می‌شوند.
برای مثال ماموران امنیت پرواز نسبت به جرائم ارتکابی در داخل هواپیما، ماموران حفاظت از محیط زیست در برابر جرائم تخریب محیط زیست، ماموران حفاظت گمرگ و…
تکالیف و وظایف ضابطان دادگستری
ضابطان دادگستری با توجه به نوع جرم ارتکابی دارای وظایف مختلف و متفاوتی می باشند. در این باره لازم است ابتدا به جرم مشهود و غیر مشهود اشاره ای داشته باشیم.
مطابق با ماده ۴۵ قانون آئین دادرسی کیفری؛ جرم در موارد زیر مشهود است:
- الف_ جرمی که در مرئی و منظر ضابطین دادگستری واقع شده و یا بلافاصله مأمورین یادشده در محل وقوع جرم حضور یافته یا آثار جرم را بلافاصله پس از وقوع مشاهده کنند؛
- ب- در صورتی که بزه دیده یا دو نفر یا بیش تر که ناظر وقوع جرم بوده‌اند، حین وقوع جرم یا بلافاصله پس از آن، شخص معینی را به عنوان مرتکب جرم معرفی کنند؛
- پ- بلافاصله بعد از وقوع جرم علائم و آثار واضح یا اسباب و ادله جرم در تصرف متهم یافت شود و یا تعلق اسباب و ادله یادشده به متهم محرز گردد؛
- ت- متهم بلافاصله پس از وقوع جرم قصد فرار داشته یا در حال فرار باشد یا بلا فاصله پس از وقوع جرم دستگیر شود.
- ث- جرم در منزل یا محل سکنای فرد، اتفاق افتاده یا در حال وقوع باشد و شخص ساکن، در همان حال یا بلافاصله پس از وقع جرم ورود ماموران را به منزل یا محل سکنای خود درخواست کند؛
- ج _ متهم بلافاصله پس از وقوع جرم، خود را معرفی کند و وقوع آن را خبر دهد؛
- چ_ وقتی متهم ولگرد(کسانی که مسکن و وسیله ی معاش مشخصی نداشته ) باشد و در آن محل نیز سوء شهرت داشته باشد.
هر جرمی غیر از شرایط فوق توسط مرتکب یا مرتکبین ارتکاب یابد جرم غیر مشهود گفته می شود.
تکلیف ضابط در مواجهه با جرم مشهود
اما پس از آشنایی با جرائم مشهود و غیر مشهود، در خصوص تکالیف و وظایف ضابطین دادگستری مطابق با ماده ۴۴ قانون آئین دادرسی کیفری باید بیان داشت که:
ضابطان دادگستری به محض اطلاع از وقوع جرم، در جرایم غیر مشهود مراتب را برای کسب تکلیف و اخذ دستورهای لازم به دادستان اعلام می کنند و دادستان نیز پس از بررسی لازم، دستور ادامه تحقیقات را صادر و یا تصمیم قضائی مناسب اتخاذ می کند.
ضابطان دادگستری درباره جرائم مشهود، تمام اقدامات لازم را به منظور حفظ آلات، ادوات، آثار، علائم و ادله وقوع جرم و جلوگیری از فرار یا مخفی شدن متهم و یا تبانی، به عمل می آورند، تحقیقات لازم را انجام می دهند و بلافاصله نتایج و مدارک به دست آمده را به اطلاع دادستان می رسانند.
همچنین چنانچه شاهد یا مطلعی در صحنه وقوع جرم حضور داشته باشد؛ اسم، نشانی، شماره تلفن و سایر مشخصات ایشان را اخذ و در پرونده درج می کنند.
شهروندان در نقش ضابطین دادگستری
قانون آئین دادرسی کیفری در تبصره یک ماده ۴۵:
مقرر داشته است که در صورتی که جرمی ارتکابی توسط مرتکبین؛ دارای مجازات اعدام، حبس ابد، حبس تعزیری پانزده سال به بالا باشد و به صورت مشهود محقق شود و در هنگام ارتکاب جرم مامورین نیروی انتظامی یا سایر افرادی که طبق قانون موظف به برقراری نظم در موارد مشخص شده می باشند (مثلا مامورین وزارت اطلاعات در جرائم امنیتی و سیاسی) در صحنه ارتکاب جرم وجود نداشته باشند مردم می توانند تمامی اقدامات لازم را در جهت حفظ آثار جرم به عمل آورند.
نتیجه گیری
در پایان و به عنوان نتیجه گیری کلی از آنچه که بیان شد؛ ضابطین دادگستری مطابق با قانون آئین دادرسی کیفری؛ مامورانی هستند که تحت نظارت و تعلیمات دادستان در کشف جرم، حفظ آثار و علائم و جمع آوری ادله وقوع جرم، شناسایی، یافتن و جلوگیری از فرار و مخفی شدن متهم، تحقیقات مقدماتی، ابلاغ اوراق و اجرای تصمیمات قضائی، به موجب قانون اقدام می کنند.
همچنین ضابطین دادگستری نیز به ضابطین عام و خاص تقسیم می شوند که هرکدام مطابق با شرایط مقرر در قانون ایفا وظیفه می نمایند.
سوالات متداول
در صورت وقوع جرائم مشهود آیا مامورین نیروی انتظامی می توانند بدون حکم قضایی اقدام به تفتیش و بازرسی منازل و اماکن بنمایند؟
بله؛ مطابق با قانون آئین دادرسی کیفری، به دلیل اهمیت جرائم مشهود و جلوگیری از فرار و از بین رفتن آثار و علائم جرم، قانون این اختیار را برای مامورین ایجاد نموده است.
آیا سربازان وظیفه نیز ضابط دادگستری محسوب می شوند؟
خیر، سربازان وظیفه ضابط دادگستری محسوب نمی شوند و در صورتی که تحقیقاتی را نیز به عمل بیاورند، تحقیقات انجام شده فاقد آثار قانونی می باشد.
آیا بازپرس می تواند تحقیقات را به طور کلی به ضابطان دادگستری ارجاع دهد؟
بازپرس در جرائم با مجازات سنگین از جمله، اعدام و حبس ابد، حبس بالای پانزده سال نمی تواند به طور کلی موضوع را به ضابطین جهت تحقیق ارجاع دهد ولی در سایر جرائم منع قانونی وجود ندارد.
