واژه ی تعهد که معانی دیگری همچون، قول و پیمان را نیز دارد برای ما واژه ی بسیار آشنا و کاربردی می باشد.
آنچه که از تعهد در ذهن بسیاری از افراد وجود دارد مرتبط با ایجاد تعهد از طریق قرارداد یا اسناد تجاری می باشد که به آن تعهدات قراردادی می گویند یعنی تعهداتی که سبب و منشا آن بر اساس قرارداد برای طرفین حاصل می شود.
برای مثال تعهدی که برای خریدار و فروشنده قرارداد فروش خودرو برای هریک از طرفین ایجاد خواهد شد.
اما همیشه تعهدات بر مبنای قرارداد نمی باشد بلکه منشا و منبع آن غیر قرارداد می باشد که در علم حقوق به آن ضمان قهری نیز می گویند.
در این نوشتار قصد داریم به تعهدات غیر قراردادی در قانون و فقه بپردازیم.
منظور از ضمان قهری چیست؟
منظور از ضمان؛ مسئولیت، ملتزم شدن و… و منظور از واژه ی قهری؛ غیر ارادی، اجباری و اضطراری می باشد.
حال منظور از ضمان قهری، مسئولیت و تعهدی است که، به واسطه ی عاملی غیر از اراده و قصد واقعی برای افراد به وجود می آید.
برای مثال شخصی سهوا و بدون قصد قبلی به خودرو یک نفر خسارتی وارد می نماید.
اما ضمان قهری یا همان مسئولیت غیر قراردادی در قانون و فقه ما دارای انواع و مصادیق مختلفی می باشد که در ادامه به آنها می پردازیم.
مسئولیت ناشی از غصب در ضمان قهری
یکی از مهم ترین مسئولیت های غیر قراردادی مربوط به غصب می باشد.
ماده ۳۰۸ قانون مدنی در تعریف غصب بیان داشته است که:
غصب استیلاء بر حق غیر است به نحو عدوان اثبات ید بر مال غیر بدون مجوز هم در حکم غصب است.
به بیان ساده تر، غصب به معنای شخصی است که به زور و برخلاف میل و رضای مالک، ملک یا اموال وی را تصرف و تصاحب می نماید و شخصی را هم که این عمل را مرتکب شود غاصب می گویند.
در خصوص مسئولیت غاصب قانون مدنی بیان داشته است که غاصب می بایست عینا مالی را که غصب نموده است را به مالک مسترد نماید، اگر مالی که غصب شده است از بین رفته باشد باید مثل آن مال یا قیمت آن را به نرخ روز به مالک پرداخت نماید.
همچنین مالک می تواند روزهایی را که مال وی در دست غاصب بوده و از آن بهره و استفاده نموده است را هم مطالبه نماید که در علم حقوق به آن اجرت المثل ایام تصرف می گویند.
لازم به ذکر است که اگر غاصب مال را به دیگری انتقال داده باشد (مهم نیست فروخته باشد یا مجانا انتقال داده باشد) مالک ملک مطابق با قانون مدنی می تواند هم علیه غاصب و هم علیه دارنده فعلی برای استرداد مال خود در صورت وجود و یا پرداخت قیمت آن در صورت تلف و از بین رفتن مال، طرح دعوا نماید.
مسئولیت ناشی از اتلاف
یکی دیگری از مصادیق مسئولیت های غیر قراردادی اتلاف می باشد.
ماده ۳۲۸ قانون مدنی اتلاف را این گونه تعریف نموده است:
هر کس مال غیر را تلف کند ضامن آن است و باید مثل یا قیمت آن را بدهد اعم از این که از روی عمد تلف کرده باشد یا بدون عمد و اعم از این که عین باشد یا منفعت و اگر آن را ناقص یا معیوب کند ضامن نقص قیمت آن مال است.
منظور از عین، هر چیزی که مستقلا موجودیت و مالیت داشته باشد می باشد.
برای مثال خانه، ماشین و منظور از منفعت، هر چیزی است که از عین حاصل می شود و به دست می آید، برای مثال سکونت در خانه و استفاده از آن، یا میوه های موجود در یک باغ را منفعت می گویند.
حکم و مسئولیت در اتلاف روشن است، و تلف کننده مال دیگری مسئول جبران خسارات وارده بر مالک می باشد.
مسئولیت ناشی از تسبیب
مسئولیت غیر قراردادی به صورت تسبیب بسیار مشابه با اتلاف می باشد. و قانون مدنی در ماده ۳۳۱ نیز مویید این موضوع بوده و هردو شامل تلف و از بین بردن مال متعلق به دیگری می باشد.
اما تسبیب در مواردی با اتلاف تفاوت هایی دارد:
- در اتلاف، تلف و وقوع خسارت مستقیما به مالک وارد می شود برای مثال: در اثر تصادف یک دستگاه کامیون با یک خودرو، خودرو کاملا تخریب می شود ولی در تسبیب تلف و وقوع خسارت به صورت غیر مستقیم واقع می شود.
برای مثال شخصی در مجاورت باغ یک نفر آتش روشن می کند و دراثر باد شدید، آتش به ملک شخص دیگر سرایت و ملک وی تلف می شود. - در اتلاف مطلقا برای تلف کننده مال، مسئولیت و تعهد به جبران خسارت به وجود خواهد آمد. درحالی که در تسبیب، شخص در صورتی مسئول جبران خسارت می باشد که تقصیری مرتکب شده باشد.
- در قانون مدنی ما موضوع اتلاف را فقط شامل خسارت های مالی عنوان نموده است، درحالی که در تسبیب، هم خسارت مالی و هم خسارت بدنی پیش بینی شده است.
مسئولیت ناشی از استیفا وبهره بردن از کار یا مال دیگری
کلمه ی استیفا به معنای؛ انتفاع و بهره بردن از کار یا مال غیر می باشد.
در قانون و مدنی و در اصطلاح وضعیت شخصی است که، بدون اینکه قراردادی بین طرفین منعقد شده باشد، صرفا با رضایت و اجازه دیگری از مال وی استفاده نموده یا دیگری برای وی کاری را انجام داده باشد.
برای مثال شخصی به دوست یا همسایه خود اجازه دهد که از ماشین وی استفاده نماید.
- اما سوالی که در این باره مطرح می شود که؛ آیا درصورت استفاده از مال دیگری یا انجام دادن کار توسط دیگری، وی مستحق دریافت مبلغی می باشد یا خیر؟
قانون مدنی بیان داشته است که اصولا می بایست منتفع از مال یا کار دیگری، اجرت و مبلغی را به جهت استفاده از مال و کار دیگری پرداخت نماید.
مگر اینکه قصد انجام دهنده کار یا اجازه دهنده مال، بر مبنای احسان و بدون چشم داشت مالی بوده باشد (در اصطلاح حقوقی به آن تبرعی بودن می گویند) که در این صورت مستحق دریافت مبلغی نخواهد بود.
مصادیق دیگری از مسئولیت غیر قراردادی
مواردی که به آن پرداخته شد بر اساس مواردی است که قانون مدنی ما تحت عنوان ضمان قهری و مسئولیت غیر قراردادی اشاره نموده است درحالی که در فقه ما، مصادیق دیگری را در این باره می توان یافت که به آن اشاره ای خواهیم داشت
- دارا شدن ناعادلانه: این حالت وضعیت شخصی است که بدون آنکه از کسی حق و طلبی داشته باشد از اموال دیگری بهره مند می شود. برای مثال شخصی اشتباها مبلغی به حساب وی واریز می شود درحالی که هیچ طلبی از واریز کننده پول ندارد.
- اداره امور دیگری: در این وضعیت، شخصی بدون آنکه از مالک آن مال اجازه داشته باشد اقدام به استفاده یا اداره ی آن مال می نماید بدون آنکه قصد تصرف کامل آن را داشته باشد. برای مثال شخصی به مسافرت رفته و همسایه دیگر بدون اجازه، از ملک وی استفاده می نماید.
البته لازم به ذکر است اگر ورود و اداره در مال دیگری ضروری باشد و به قصد دفع و جلوگیری از ضرر باشد، مشمول این مورد نمی باشد.
نتیجه گیری
در پایان و به عنوان نتیجه گیری کلی از آنچه که بیان شد؛ همواره ایجاد تعهد و مسئولیت به وسیله قرارداد یا اسناد تجاری از قبیل سفته یا چک نخواهد بود بلکه به صورت غیر قراردادی نیز ممکن است برای طرفین تعهد و مسئولیتی را به وجود بیاورد.
قانون مدنی از مواردی چون؛ غصب، اتلاف، تسبیب، استیفا به عنوان مسئولیت غیر قراردادی یا ضمان قهری نام برده است که هرکدام دارای شرایط و خصوصیات منحصر به خود را دارا بوده که به هریک در متن پرداخته شد.
سوالات رایج
آیا اگر یکی از ورثه در مال متوفی بدون اجازه سایر ورثه تصرفی نماید مشمول عنوان غصب خواهد بود؟
بله؛ زیرا وراث در هر قسمت از مال متوفی سهیم و شریک می باشند و اگر تصرف بدون اجازه ی آنها بوده باشد مشمول غصب خواهد بود
اگر یک حیوان به شخصی حمله ور شده و صدماتی را به وی وارد کند تحت کدامیک از موارد فوق می توان وی را مسئول دانست؟
از آنجایی که صاحب حیوان در حفظ و نگهداری حیوان مرتکب تقصیری شده است؛ می توان از طریق تسبیب برای جبران خسارت علیه وی طرح دعوا نماید.
تفاوت تسبیب با اتلاف در چیست؟
در اتلاف، تلف و وقوع خسارت مستقیما به مالک وارد می شود ولی در تسبیب تلف و وقوع خسارت به صورت غیر مستقیم واقع می شود و همچنین در اتلاف مطلقا برای تلف کننده مال مسئولیت و تعهد به جبران خسارت به وجود خواهد آمد. درحالی که در تسبیب، شخص در صورتی مسئول جبران خسارت می باشد که تقصیری مرتکب شده باشد.
