ضمان معاوضی یکی از مباحث حقوقی مطروحه است که در تمام جوامع پذیرفته شده است و مبنای عقلانی دارد، اگر فردی مالی را می خرد قصد دارد که در ازای آن پولی که داده است، مالی دریافت کند، در قانون ما با صرف بستن عقد، مالکیت منتقل می شود و مال از آن خریدار است و طبق قاعده اگر مال از بین برود از جیب خود خریدار باید برود چون مال برای اوست و مالک همانطور که منافع مال برای اوست اگر ضرری و تلفی هم باشد بر عهده اوست.
اما قانون یک ماده ای را پیش بینی کرده که اگر قبل از تسلیم و در مواردی بعد از تسلیم اگر مال از بین برود فروشنده هم چنان مسئولیت از بین رفتن مال را دارد و این تلف بر عهده اوست و پولی را که دریافت کرده است را باید به مشتری مسترد کند.
در این نوشته بر آنیم که تداخلی را که در ابتدا می گوید با صرف بستن عقد، مالکیت منتقل می شود و بعد می گوید اگر تلف شود بر عهده خود فروشنده است را حل کنیم.
و در ضمن آن به بررسی ضمان درک می پردازیم که اگر شخصی مالی را که از آن دیگری است بفروشد و پولی را که گرفته و مالی را که تحویل داده اگر از بین برود بر عهده چه کسی است و مالی که در دست ایشان است اگر از بین برود بر عهده کیست؟
ضمان و سرچشمه قراردادی و غیر قرار دادی آن
معنای لغوی ضمان، التزام (ملزم شدن به کاری به عبارت ساده تر یعنی وظیفه ای است که بر دوش دیگری تا که آن وظیفه را انجام دهد) تعهد و… می باشد.
در بحث ضمان تعاریفی مطرح شده است، خود کلمه ضمان در چندین معنا به کار می رود که یکی از آن ها، همان عقد ضمان معروف است که یک شخص از دیگری ضمانت برای پرداخت می کند و مسائلی از این قبیل که از حوصله این نوشته خارج است و صرفا بحث فهمیدن ضمان معاوضی و ضمان درک را می خواهیم در پیش بگیریم.
منشا و سرچشمه ضمان یا قرارداد است که به آن ضمان عقدی می گویند.
مانند عقد ضمان؛ در برابر آن (عقد ضمان عقدی) ضمان قهری است که ایجاد آن (مسئولیت) منوط به خواسته و یا اراده و قصد متعهد نبوده است که مبنای آن قانون می باشد.
یکی از مباحث ضمان، راجع به ضمان معاوضی می باشد که این ضمان منشا عقدی و یا منشا قانونی دارد.
ضمان معاضی در چه عقودی قابلیت ایجاد دارد؟
ضمان معاوضی در عقودی به وجود می آید که عوض و معوض در آن ها وجود دارد به عبارتی برای درک ضمان معاوضی در ابتدا باید مقدمه ای را بیان کرد که عقد به لحاظ مجانی بودن و غیر مجانی بودن به دو عقد معوض (یعنی در برابر مالی که می دهیم عوضی قرار است داده شود) و غیر معوض (که به این صورت است که در برابر مالی که می دهیم هیچ عِوَضی نمی گیریم).
مثال برای عقد غیر معوض بخشیدن و یا صدقه دادن است که ما با دادن صدقه به شخص فقیر در ازای آن چیزی طلب نمی کنیم، اما در عقد بیع با دادن ثمن (که عمدتا پول است) در ازای آن جنسی را می خواهیم بگیریم که این تعهد طرف مقابل، به دادن مبیع (مال خریداری شده) اگر انجام نشود مقصود ما از خرید و یا همان بستن یک عقد تکمیل نشده است.
به عبارتی دیگر، معاملات معوضی را که افراد جامعه انجام می دهند همان داد و ستد است اگر مبیع را می دهند و ثمن را می گیرند و بلعکس، بها را می دهند که مبیع را به دست آورند.
از جهت اقتصادی عقلانی نیست که، مشتری قیمت را به فروشنده بدهد و در ازای آن کالایی دریافت نکند، حتی اگر آن کالا بدون تقصیر فروشنده از بین رفته باشد زیرا خریدار به امید دریافت کالای مورد نظر، حاضر شده پولی پرداخت کند و در حالی که هیچ تقصیری ندارد نباید او را از پس گرفتن پولش محروم ساخت و به عبارت و اصطلاح حقوقی ضمان معاوضی را بر او تحمیل کرد.
در حقوق ما عقد معوض تملیکی دارای اثراتی است که از جمله آن انتقال مالکیت است که اثر مستقیم عقد است و تسلیم مبیع و دادن ثمن، تعهد دوطرفه طرفین عقد است (به این معنا که فروشنده باید مال خریداری شده را پس از دریافت پول تحویل دهد که از بدیهیات تجارت و قواعد امروز بازار می باشد).
این التزام که با عقد ایجاد شده است و با انجام تعهد هر دو اتمام می یابد تعهدی یک جانبه نیست بلکه علت وجودی یک تعهد، تعهد دیگر است، و اگر یکی از آن تعهد، ساقط شود، دیگری از بین می رود.
به عبارت دیگر همانطور که در لحظه ای که عقد تشکیل می شود لازم است که موضوع عقد موجود باشد و قدرت بر تسلیم آن داشته باشد.
این عقد بقائا هم (یعنی در ادامه هم) این شروط را باید دارا باشد و اگر در حین عقد تسلیم ممکن ولی در ادامه مثلا روزی که باید تحویل بدهد ممتنع شود اگر مال معین باشد عقد دیگر تشکیل نخواهد شد.
انواع و اقسام ضمان معاوضی
با تعریف ضمان معاوضی، اقسام ضمان معاوضی تقسیم می شوند به ضمان معاوضی قبل از تسلیم و ضمان معاوضی بعد از تسلیم.
ضمان معاوضی قبل از تسلیم
شرایطی دارد تا برای تحقق آن، این شرایط نباشد ضمان معاوضی قبل از تسلیم محقق نمی گردد.
از جمله آن شرایط:
تلف شدن مال فروخته شده باید قبل از تسلیم باشد و این شرط استثنائاتی دارد که اگر تلف حتی اگر بعد از تسلیم باشد ممکن است با وجود شرایطی،تلف بر عهده فروشنده باشد.
دومین شرط این است که مبیع باید کالای معین باشد نه یک کالای کلی، با این توضیح که در کالاهای کلی، اگر مال از بین برود می شود فروشنده را الزام کرد که یک مال دیگر با همان اوصاف بده اما در مال معین که از قبل تعیین شده الزام به دادن مال با همان اوصاف ناممکن است.
ضمان معاوضی بعد از تسلیم
به دو بخش تقسیم می شود:
ضمان معاوضی تا یک زمان مشخص که در حالتی است که اگر مشتری خیاراتی (اختیاراتی) داشته باشد بایع تا تمام شدن مدت این خیارات هم چنان مسئول تلفی که مقصری مشخص ندارد می باشد.
این خیارات عبارت اند از:
- مجلس.
- حیوان.
- خیار شرط.
به نحوی که مختص مشتری باشد و فروشنده چنین خیاراتی را نداشته باشد که فروشنده هم چنان مسئول است.
در بخش دوم ضمان معاوضی ای وجود دارد که زمانی مشخصی ندارد ممکن است تا به ابد باشد که از آن، به ضمان درک نام برده اند:
به این نحو که اگر مشخص شود که مبیع مستحق اللغیر است یعنی، مبیع مال شخص دیگری است بایع مسئول است که پولی را که دریافت نموده پس بدهد و در عین حال مشتری هم مسئول است که اگر مالی را دریافت کرده است به مالک آن بازگرداند و ضمان درک ممکن است صرفا برای بایع اتفاق بیافتد به این نحو که مالی را بفروشد و تسلیم نکند.
اما پول را گرفته باشد که در این حالت به اصطلاح حقوقی گفته می شود که بایع ضامن درک ثمن است، یعنی فروشنده مسئولیت ثمنی را که گرفته دارا می باشد و در حالتی که هر دوی آن ها (مشتری و خریدار) اموال را دریافت کرده اند در قبال دیگری ضامن هستند و هرکدام که مال را دریافت کرده است در حکم غاصب می باشد.
نتیجه گیری
همانطور که خواندید با تعریف ضمان معاوضی، اقسام ضمان معاوضی تقسیم می شوند به ضمان معاوضی قبل از تسلیم و ضمان معاوضی بعد از تسلیم.
ضمان معاوضی قبل از تسلیم شرایطی دارد تا برای تحقق آن، این شرایط نباشد ضمان معاوضی قبل از تسلیم محقق نمی گردد.
از جمله آن شرایط:
تلف شدن مال فروخته شده باید قبل از تسلیم باشد و این شرط استثنائاتی دارد که اگر تلف حتی اگر بعد از تسلیم باشد ممکن است با وجود شرایطی، تلف بر عهده فروشنده باشد.
دومین شرط مبیع باید کالای معین باشد نه یک کالای کلی، با این توضیح که در کالا های کلی، اگر مال از بین برود می شود فروشنده را الزام کرد که یک مال دیگر با همان اوصاف بده اما در مال معین که از قبل تعیین شده الزام به دادن مال با همان اوصاف ناممکن است.
ضمان معاوضی بعد از تسلیم به دو بخش تقسیم می شود:
ضمان معاوضی تا یک زمان مشخص که در حالتی است که اگر مشتری خیاراتی (اختیاراتی) داشته باشد بایع تا تمام شدن مدت این خیارات هم چنان مسئول تلفی که مقصری،مشخص ندارد می باشد.
این خیارات عبارت اند از:
مجلس، حیوان و خیار شرط به نحوی که مختص مشتری باشد و فروشنده چنین خیاراتی را نداشته باشد که فروشنده هم چنان مسئول است، در بخش دوم ضمان معاوضی ای وجود دارد که زمانی مشخصی ندارد ممکن است تا به ابد باشد که از آن، به ضمان درک نام برده اند.
به این نحو که اگر مشخص شود که مبیع مستحق اللغیر است یعنی، مبیع مال شخص دیگری است بایع مسئول است که پولی را که دریافت نموده پس بدهد و در عین حال مشتری هم مسئول است که اگر مالی را دریافت کرده است به مالک آن بازگرداند.
ضمان درک ممکن است صرفا برای بایع اتفاق بیافتد به این نحو که مالی را بفروشد و تسلیم نکند اما پول را گرفته باشد که در این حالت به اصطلاح حقوقی گفته می شود که بایع ضامن درک ثمن است، یعنی فروشنده مسئولیت ثمنی را که گرفته دارا می باشد و در حالتی که هر دوی آن ها (مشتری و خریدار) اموال را دریافت کرده اند در قبال دیگری ضامن هستند و هرکدام که مال را دریافت کرده است در حکم غاصب می باشد.
طرح سوال
ضمان معاوضی در چه عقودی است؟
در عقودی که در برابر آن مالی داده می شود ضمان معاوضی به مرحله ظهور می رسد و در عقود مجانی ضمان معاوضی نداریم چون عوضی نداریم.
اقسام ضمان معاوضی را بیان کنید.
ضمان معاوضی به دو بخش ضمان معاوضی قبل از قبض و ضمان معاوضی بعد از قبض تقسیم می شود که در نوع دوم دو قسم دیگر داریم که یا در مدت معین تلف بر عهده اوست و یا در مدتی غیر مشخص که به آن ضمان درک می گویند.
ضمان درک را تعریف کنید.
ضمان درک آن است که در صورت مستحق اللغیر در آمدن مال و باطل شدن عقد کسی که مال دیگری را داده موظف است پولی را که گرفته است را پس بدهد.
یک پاسخ
بسیار عالی