تفاوت دعوای خلع‌ ید و رفع تصرف عدوانی

خلع ید چیست؟

خلع ید علاوه بر معنای لغوی، در حوزه حقوقی  دارای یک مفهوم فنی و اصطلاحی نیز است. خلع ید به لحاظ حقوقی به دعوایی گفته می شود که مالک یک مال غیر منقول مثل خانه، مغازه، زمین، آپارتمان را علیه متصرف غیر قانونی  اقامه می کند و از دادگاه (امروزه شورای حل اختلاف) می خواهد که به روند تصرف غیر مجاز متصرف پایان بخشیده و ملک، زمین، مغازه، آپارتمان وی را از تصرف او خارج کرده و تحویل او بدهند .

رفع تصرف عدوانی چیست؟

رفع تصرف عدوانی به طور اجمالی یعنی، خارج کردن مال از اختیار ید مالک یا متصرف یا ذی‌حق یا قائم‌ مقام قانونی آن مال بدون رضای آنان یا بدون مجوز قانونی و بازگشت آن به متصرف قانونی قبلی آن. به موجب ماده ۱۵۸ قانون آیین دادرسی مدنی دعوای رفع تصرف عدوانی عبارت است از ادعای متصرف سابق دال بر اینکه دیگری بدون رضایت او، مال غیر منقولش را از حیطه تصرفاتش خارج کرده واعاده ی تصرف خود را نسبت به آن مال از دادگاه صالح درخواست می نماید.

تفاوت دعوای خلع‌ ید و رفع تصرف عدوانی

هرچند دعوای خلع‌ ید و رفع تصرف عدوانی جز دعاوی هستند که در صورت اثبات و احراز، منجر به حصول یک نتیجه مشترک برای خواهان می‌شوند و آن قطع تصرفات غیرقانونی خوانده در مال است؛ لیکن:

• دعوای خلع‌ ید، تقاضای مالک قانونی و مشروع مال، با این مضمنون که خوانده به‌ صورت غیرقانونی، متصرف مال شده و رفع تصرفات وی را از دادگاه تقاضا می‌کند؛

اما

• دعوای رفع تصرف عدوانی، ادعای متصرف سابق مال غیرمنقول (اعم از مشروع یا نامشروع و اعم از اینکه مالک باشد یا نباشد) مبنی بر اینکه خوانده جدیداً به‌صورت غیرقانونی، متصرف مال شده و قطع تصرفات لاحق  وی را  خواستار می‌شود.

تفاوت در ارکان دو دعوا:

دعوای خلع‌ ید و رفع تصرف عدوانی هر دو دارای ارکان منحصر به فرد و مربوط به خود هستند که باید ادله تشکیل‌ دهنده هر دو دعوا توسط متقاضیان آن‌ ها به دادگاه ارائه و توسط محکمه محرز گردد.

ارکان دعوای خلع‌ ید عبارت‌اند از:

1. اثبات مالکیت خواهان؛
2. اثبات تصرفات غیرقانونی فعلی خوانده؛
3. اثبات تصرف غیرقانونی بر مال غیرمنقول.

ارکان دعوای رفع تصرف عدوانی عبارت است از:

1. اثبات سبق تصرف خواهان؛
2. اثبات لحوق تصرفات خوانده؛
3. اثبات غیرقابل قانونی بودن تصرفات خوانده.

بنابراین :در دعوای خلع‌ ید، خواهان باید مالکیت خود را ثابت کند؛ ولی در دعوای رفع تصرف عدوانی نیازی به اثبات مالکیت نیست و اثبات سبق تصرف خواهان کفایت می‌کند و از سوی دیگر صرف اثبات و احراز تصرفات غیرقانونی فعلی خوانده در دعوای خلع‌ ید کافی است؛ اما در دعوای رفع تصرف عدوانی، لحوق تصرفات غیرقانونی خوانده باید ثابت و احراز گردد.

تفاوت در تعیین وقت دادرسی:

دعوای خلع‌ ید مطابق قواعد عمومی آیین دادرسی مدنی در وقت عادی و معمولی رسیدگی می‌شود. منظور از وقت عادی، وقتی است که به ترتیب دفتر اوقات، روز و ساعت معینی برای رسیدگی تعیین می‌شود؛ اما رسیدگی به دعوای رفع تصرف عدوانی مطابق ماده ۱۷۷ قانون آیین دادرسی مدنی در وقت خارج از نوبت به عمل می‌آید. منظور از وقت خارج از نوبت وقتی است که از لحاظ زمانی نزدیک‌تر و مناسب‌تر از وقت عادی است؛ چرا که بدون توجه به ترتیب دفتر اوقات دادگاه تعیین می‌شود. با وجود این باید توجه داشت که هرچند وقت خارج از نوبت نزدیکتر از وقت عادی است؛ ولی الزاماً نزدیک‌ترین وقت نمی‌باشد.

تفاوت در اجرای حکم:

دعوای خلع‌ ید مشمول قاعده کلی «اجرا بعد از قطعیت آراء» مندرج در ماده ۱ ق.ا.ا.م می‌باشد؛ اما رأی دعوای تصرف عدوانی از این قاعده مستثنی بوده بلافاصله قبل از قطعیت، اجرا می‌شود همان‌طوری که ماده ۱۷۵ ق.آ.د.م. در این خصوص مقرر می‌دارد: «در صورتی که رأی صادره مبنی بر رفع تصرف عدوانی، مزاحمت و یا ممانعت از حق باشد، بلافاصله به دستور مرجع صادر‌کننده توسط اجرای دادگاه یا ضابطین دادگستری اجرا خواهد شد و درخواست تجدیدنظر مانع از اجرا نمی‌باشد.» یعنی تجدیدنظرخواهی از حکم رفع تصرف عدوانی، فاقد اثر تعلیقی است. البته باید اذعان نمود که علی‌رغم حکم استثنائی این ماده، اگر رأی رفع تصرف عدوانی به صورت غیابی صادر شود موقتاً اجرا نمی‌شود بلکه نیازمند خروج این رأی از مرحله واخواهی می‌باشد.

تفاوت دیگری که از حیث اجرا، بین این دو دعوا وجود دارد اینست که دعوای رفع تصرف عدوانی، جهت اجرا نیازمند صدور اجراییه توسط دادگاه نیست؛ چرا که به‌موجب ماده ۱۷۵ این قانون، این حکم بلافاصله به دستور دادگاه صادرکننده توسط اجرای حکم یا ضابطین دادگستری اجرا می‌شود در حالی که دعوای خلع‌ ید مطابق قواعد عمومی آیین دادرسی مدنی و اجرای احکام مدنی، نیازمند صدور اجراییه جهت اجرا است.

تفاوت در اعتبار امر قضاوت شده:

حکم رفع تصرف عدوانی مانع استماع و رسیدگی دعوای خلع‌ ید نمی‌شود. به بیان دیگر حکم رفع تصرف عدوانی در دعوای خلع‌ ید از اعتبار امر قضاوت‌ شده بی‌ بهره است؛ اما در مقابل صرف طرح دعوای خلع‌ ید، مانع استماع دعوای رفع تصرف عدوانی می‌باشد. ماده ۱۶۳ قانون آیین دادرسی مدنی مقرر می‌کند: «کسی که راجع به مالکیت یا اصل حق ارتفاق و انتفاع اقامه دعوا کرده است، نمی‌تواند نسبت به تصرف عدوانی و ممانعت از حق طرح دعوا نماید.»

تفاوت در مالی یا غیرمالی بودن دعوا:

دعوای خلع‌ ید به حکم نص بند ۱۲ ماده ۳ قانون وصول برخی از درآمدهای دولت و مصرف آن در موارد معین مصوب ۱۳۷۳ دعوایی مالی است؛ لذا هزینه این دعوا در صورتی که موضوع آن منقول باشد مطابق تقویم خواهان و در صورتی که غیرمنقول باشد بر مبنای ارزش معاملاتی املاک در هر منطقه اخذ می‌شود و از حیث تجدیدنظر و فرجام‌خواهی نیز ملاک تقویم خواهان است؛ اما دعوای رفع تصرف عدوانی با توجه به عدم ورود در ماهیت، غیرمالی است؛ لذا رسیدگی به دعاوی تصرف مستلزم پرداخت هزینه دادرسی دعاوی غیر مالی است. از جهت تجدیدنظرخواهی نیز به استناد بند (ب) ماده ۳۳۱ ق.آ.د.م. این دعوا قابل تجدیدنظر است؛ ولی به‌هیچ‌وجه قابل فرجام نیست (ماده ۳۶۷ ق.آ.د.م).