مجازات تعزیری یا بازدارنده چیست

در قانون مجازات اسلامی چهار نوع مجازات وجود دارد که هر یک در شرایط خاصی بر شخص مجرم اجرا می گردد. مجازات های موجود در قانون مجازات اسلامی عبارتند از حدود، قصاص، دیات و تعزیرات. همچنین در قانون مجازات اسلامی از اقدامات تامینی و تربیتی نام برده شده است که نمی توان این مورد را جزو مجازات های موجود نام برد و باید قبول کرد که صرفاً چهار نوع مجازات در قانون مجازات اسلامی پیش بینی شده است.

مجازات های ذکر شده در قانون مجازات اسلامی بر شخصی اعمال می شود که مرتکب جرمی شده باشند. حال سوال این است که به چه عملی جرم گفته می شود؟ به موجب ماده ۲ قانون مجازات اسلامی قانونگذار ملاک جرم شناختن یک رفتار را مقرر شدن مجازات برای آن می داند لذا چون آن رفتار مجازات دارد جرم است و به همین دلیل رفتار اعم از فعل یا ترک فعل که در قانون برای آن مجازات تعیین شده است جرم محسوب میگردد.

همانطور که در قسمت بالا بیان گردید چهار نوع مجازات در قانون مجازات اسلامی بیان گردیده است در این مطلب قصد داریم مجازاتهای تعزیری را معرفی نموده و همچنین قصد داریم اقدامات تامینی و تربیتی را بررسی نماییم که به این منظور ابتدا به صورت خلاصه به تعریف هر یک از مجازات های مذکور در قانون مجازات اسلامی پرداخته و در نهایت به صورت خاص به بررسی مجازات های تعزیری و اقدامات تامینی و تربیتی خواهیم پرداخت.

تعریف انواع مجازات ها در قانون مجازات اسلامی

حد: به موجب ماده ۱۵ حد مجازاتی است که دارای موجب است و موجب به تعریف حد اضافه گردیده است. موجب عبارت است از آن جرمی که علت اجرای مجازات حدی شده است که اصطلاحاً به آن جرم مستوجب حد گفته می شود. برای مثال اعدام حدی که یک مجازات است می‌تواند موجب های مختلفی داشته باشد. موجب هایی مانند افساد فی الارض، زنای به عنف و بغی که همگی امکان دارد علت اجرای مجازات حدی باشند. این موجبات در شرع تعیین شده‌اند و صرفاً در قانون تصریح گردیده اند لذا هیچ گاه قانونگذار موجب مجازات حدی را تعیین نمی‌کند و علت تصریح در قانون رعایت اصل قانونی بودن جرایم و مجازات ها میباشد که بر اساس این اصل، هیچ عملی جرم نیست مگر اینکه در قانون برای آن مجازات تعیین شده باشد. به عبارت دیگر بر اساس این اصل نمی‌توان به صرف انجام عملی شخصی را مجازات نمود مگر اینکه در قانون برای انجام آن عمل مجازات تعیین شده باشد. با تعیین شدن مجازات در قانون است که مجاز به مجازات نمودن فرد می باشیم.بر اساس تعریف قانونی از مجازات حد، باید گفت حد مجازاتی است که موجب، نوع و کیفیت اجرای آن در شرع مقدس تعیین شده است و قانونگذار صرفاً این اعمال را که در شرع جرم محسوب می‌شوند و توسط شارع مجازات آن نیز تعیین گردیده است را در قانون مجازات اسلامی تصریح کرده بی آنکه به کیفیت آن تعرضی کرده باشد.

قصاص: مجازات دیگری که در قانون مجازات اسلامی وجود دارد مجازات قصاص است بر اساس ماده ۱۶ قانون مجازات اسلامی قصاص مجازات اصلی جنایت عمدی بر نفس، اعضا و منافع است یعنی در صورتی که شخص جنایتی را بر نفس و اعضا و جوارح و منافع شخصی وارد آورد مجازات قصاص برای وی اعمال می گردد یعنی همان عمل بر وی انجام می شود.

دیه: همچنین مجازات دیگری که در قانون مجازات اسلامی وجود دارد دیه است که بر اساس ماده ۱۷ قانون مجازات اسلامی چه مجازاتی است که در شرع مقدس برای ایراد جنایت غیر عمدی بر نفس، اعضا و منافع و یا جنایات عمدی در مواردی که به هر جهت قصاص ندارد به موجب قانون مقرر می شود به موجب این ماده در صورتی که جنایتی غیرعمدی بر شخص صورت گیرد و یا جنایتی عمدی باشد اما به هر دلیلی امکان قصاص نباشد مجازات دیه بر فرد اعمال می گردد که میزان آن توسط قانون تعیین می شود.

تعزیر: مجازات آخر و همچنین مجازات مورد بحث این نوشتار، تعزیر می باشد. تعزیر بر اساس ماده ۱۸ قانون مجازات اسلامی مجازاتی است که مشمول عنوان حد، قصاص یا دیه نیست و به موجب قانون در موارد ارتکاب محرمات شرعی یا نقض مقررات حکومتی تعیین و اعمال میگردد. نوع، مقدار، کیفیت، اجرا و مقررات مربوط به تخفیف، تعلیق، سقوط و یا سایر احکام تعزیر به موجب قانون تعیین می‌شود و دادگاه در صدور حکم تعزیری با رعایت مقررات قانونی موارد زیر را مورد توجه قرار می‌دهد.

• الف: انگیزه مرتکب و وضعیت ذهنی و روانی وی حین ارتکاب جرم.
• ب: شیوه ارتکاب جرم گستره نقض وظیفه و نتایج زیانبار آن.
• پ: اقدامات مرتکب پس از ارتکاب جرم
• ت: سوابق و وضعیت فردی خانوادگی و اجتماعی مرتکب و تاثیر تعزیر بر وی.

همانطور که از تعریف این نوع مجازات برمی‌آید تعزیر برخلاف حد که مجازات معین و ثابتی در شرع برای آن تعیین شده است، دارای مجازات ثابت و مشخصی نیست و این مجازات در شرع بیان نگردیده است و قانونگذار به دلیل مصلحت و نظم عمومی و منافع جامعه به وضع آنها روی آورده است به عبارت دیگر ارتکاب برخی اعمال بر اساس شرع جرم نمی باشد اما قانونگذار به دلیل برپا شدن نظم در جامعه و مصلحت عمومی برخی اعمال را در صورت ارتکاب، مجازات می نماید برای مثال در شرع بیان نگردیده که سقط جنین جرم است اما قانونگذار این عمل را جرم انگاری کرده و برای آن مجازات تعیین نموده است.

انواع تعزیرات

تعزیرات دو دسته هستند این مجازات ها یا تعزیرات منصوص شرعی اند یا مجازات های غیر منصوص شرعی. مجازات های منصوص شرعی، مجازات هایی هستند که در شرع نامشان آمده است اما برای آنها مجازاتی تعیین نگردیده و به حد مجازات حد نرسیده‌اند که شارع برای آن تعیین مجازات کرده باشد مانند رابطه نامشروع. در مقابل ممکن است عملی در حقیقت جرم باشد اما نه نام آن در شرع آمده و نه مجازاتی برای آن بر اساس شرع مقرر شده باشد، که به آنها مجازات غیر منصوص شرعی می‌گویند مانند جرایم ناشی از تصادفات رانندگی.

مجازات های تعزیری برای مثال عبارتند از حبس، جزای نقدی، شلاق، مصادره کل اموال، محرومیت از حقوق اجتماعی، محرومیت از اصدار برخی اسناد تجاری و … . در صورتی که مجازاتی مشترک بین تعزیر و حدود باشد مجازات تعزیری همیشه کمتر از مجازات حدی میباشد.

از تعریف قانونی تعزیر که در قانون مجازات اسلامی بیان شده است، چنین برمی آید که بر خلاف مجازات حدی که میزان و نوع آن غیر قابل تغییر است در مجازات های تعزیری بسته به برخی شرایط که در ماده ۱۸ مقرر شده است می‌تواند نسبت به هر فردی متفاوت باشد چرا که قاضی در مجازات های تعزیری می تواند شرایط مجرم را مورد توجه قرار دهد و بر اساس آن شرایط، مجازات ها را کم و زیاد نماید. مثلا می تواند با توجه به اقداماتی که مرتکب بعد از ارتکاب جرم انجام داده است، مثلاً معرفی کردن خود یا کمک کردن به شخص زیان دیده مجازات او را کاهش دهد. بنابراین در این مجازات قاضی به وضعیت روحی و جسمی، شرایط ارتکاب جرم و مکان ارتکاب جرم و غیره توجه می‌کند چرا که در مجازات های تعزیری هدف اصلی، اصلاح مجرم است اما در سایر مجازات‌ها از جمله حدود، هدف اصلی جلوگیری از ارتکاب جرم و دفاع از مصالح جامعه است که بر این اساس در تعیین مجازات به شخصیت مجرم توجهی نمی‌شود و در صورتی که دو نفر هر یک مرتکب جرم حدی خاصی شده باشند مجازات هر دو آنها یکسان است مثلا اگر دو نفر شرب خمر کرده باشند یعنی مشروبات الکلی مصرف کرده باشند قاضی به هر دوی آنها ۸۰ ضربه شلاق خواهد داد در حالی که اگر شخصی جرمی که مجازات تعزیری دارد را مرتکب شود ممکن است قاضی با توجه به شخصیت مرتکب به مجازات متفاوتی را برای هر یک تعیین نماید.

درجات مجازات تعزیری

در قانون مجازات اسلامی ارتکاب اعمالی در قانون، توسط قانونگذار جرم شناخته شده است برای مثال می‌توان به کلاهبرداری، خیانت در امانت، سرقت، صدور چک بلامحل، تخریب، پولشویی ،جرایم علیه امنیت مستوجب تعزیر، جعل و استفاده از سند مجعول، قلب سکه و جرایم مرتبط با آن، رشا و ارتشا و غیره اشاره نمود. برای مجازات های این اشخاص که مرتکب این اعمال می‌شوند توسط قانونگذار مجازاتهایی در ۸ درجه در نظر گرفته شده است که اینک به معرفی این هشت درجه می‌پردازیم. ماده ۱۹ قانون مجازات اسلامی: مجازاتهای تعزیری به ۸ درجه تقسیم می‌شوند:

• درجه ۱- حبس بیش از ۲۵ سال، جزای نقدی بیش از یک میلیارد ریال، مصادره کل اموال، انحلال شخص حقوقی.
• درجه۲- حبس بیش از ۱۵ تا ۲۵ سال، جزای نقدی بیش از ۵۵۰ میلیون ریال تا یک میلیارد ریال.
• درجه۳- ۷ بیش از ۱۰ تا ۱۵ سال، جزای نقدی بیش از ۳۶۰ میلیون ریال تا ۵۵۰ میلیون ریال.
• درجه۴- حبس بیش از ۵ تا ۱۰ سال، جزای نقدی بیش از یکصد و هشتاد میلیون ریال تا ۳۶۰ میلیون ریال، نفس آن دائم از خدمات دولتی و عمومی.
• درجه۵- حبس بیش از ۲ تا ۵ سال، جزای نقدی بیش از ۸۰ میلیون ریال تا یکصد و هشتاد میلیون ریال، محرومیت از حقوق اجتماعی بیش از ۵ تا ۱۵ سال، ممنوعیت دائم از یک یا چند فعالیت شغلی یا اجتماعی برای اشخاص حقوقی، ممنوعیت دائم از دعوت عمومی برای افزایش سرمایه برای اشخاص حقوقی.
• درجه۶- حبس بیش از ۶ ماه تا ۲ سال، جزای نقدی بیش از ۲۰ میلیون ریال تا ۸۰ میلیون ریال، شلاق از ۳۱ تا ۷۴ ضربه و تا ۹۹ ضربه در جرایم منافی عفت، محرومیت از حقوق اجتماعی بیش از ۶ ماه تا ۵ سال، انتشار حکم قطعی در رسانه ها، ممنوعیت از یک یا چند فعالیت شغلی و اجتماعی برای اشخاص حقوقی حداکثر تا مدت پنج سال، ممنوعیت از دعوت عمومی برای افزایش سرمایه برای اشخاص حقوقی حداکثر تا مدت پنج سال، ممنوعیت از اصدار برخی از اسناد تجاری توسط اشخاص حقوقی حداکثر تا مدت پنج سال.
• درجه۷- حبس از ۹۱ روز تا ۶ ماه، جزای نقدی بیش از ۱۰ میلیون ریال تا ۲۰ میلیون ریال، شلاق از ۱۱ تا ۳۱ صربه ، محرومیت از حقوق اجتماعی تا شش ماه.
• درجه۸- حبس تا سه ماه، جزای نقدی تا ۱۰ میلیون ریال، شلاق تا ۱۰ ضربه.

تبصره۱– مجازاتی که حداقل آن منطبق بر یکی از درجات فوق و حداکثر آن منطبق با درجه بالاتر باشد از درجه بالاتر محسوب می شود.

تبصره۳- در صورت تعدد مجازات ها مجازات شدیدتر و در صورت عدم امکان تشخیص مجازات شدیدتر مجازات حبس ملاک است همچنین اگر مجازاتی با هیچ یک از بندهای هشتگانه این ماده مطابقت نداشته باشد مجازات درجه ۷ محسوب می‌شود.

تبصره ۴- مقررات این ماده و تبصره های آن تنها جهت تعیین درجه مجازات است و تاثیری در میزان حداقل و حداکثر مجازات های مقرر در قوانین جاری ندارد.

تبصره۵- ضبط اشیا و اموالی که در ارتکاب جرم به کار رفته است یا مقصود از آن به کارگیری در ارتکاب جرم بوده است از شمول این ماده و بند (ب) ماده ۲۰ خارج و در مورد آنها برابر ماده ۲۱۵ این قانون عمل خواهد شد در هر مورد که حکم به مصادره اموال صادر می شود باید هزینه های متعارف زندگی محکوم و افراد تحت تکفل او مستثنی شود.

همان طور که اشاره شد تعزیر مجازاتی است که در آن قاضی اختیاراتی را دارد و می‌تواند با توجه به شخصیت متهم و اوضاع و احوال که جرم در آن اوضاع احوال صورت گرفته مجازات را تغییر دهد. همچنین در مجازات های تعزیری برخلاف سایر مجازات‌ها، قاضی از اختیاراتی برخوردار است که از آنها تحت عنوان نهادهای ارفاقی مجازات بحث می شود به این معنی که قاضی رسیدگی کننده در صورت وجود شرایط از جمله گذشت شاکی و وجود جهات تخفیفی که در ماده ۳۸ قانون مجازات اسلامی نام برده شده است می‌تواند مجازات را تخفیف دهد یا به نوع دیگری تبدیل کند در صورتی که مجازات درجه هفت و هشت باشد می‌تواند شخص را از مجازات معاف نماید همچنین با احراز شرایط ممکن است قاضی صدور حکم را به مدت دو سال تعویق اندازد و یا اجرای مجازات را تا پنج سال معلق گرداند همچنین ممکن است به صورت مشروط متهم را آزاد کند و یا برای مجازات حبس متهم از مجازات‌های جایگزین استفاده نماید. علاوه بر نهادهای ارفاقی که در قانون ذکر شده شخصی که مرتکب جرم تعزیری می‌شود نسبت به سایر مجازات ها امکان ارفاق بیشتری نسبت به وجود دارد برای مثال به تأثیر توبه متهم اشاره می کنیم.

تاثیر توبه در جرایم تعزیری

در صورتی که مجازات مرتکب درجات ۶ تا ۸ باشد و مرتکب توبه نماید این توبه سبب سقوط مجازات می شود و در صورتی که جرم ارتکابی درجه ۱ تا ۵ باشد توبه متهم از موجبات تخفیف می باشد این در حالی است که برای مثال در قصاص، امکان سقوط یا تخفیف مجازات به استناد توبه متهم وجود ندارد یا در حدود در صورتی که توبه قبل از اثبات باشد به استثنای جرم قذف سبب سقوط مجازات می گردد. البته اگر کسی تظاهر به توبه کند و جرم ارتکاب یافته از جرایم تعزیری باشد وی به حداکثر مجازات محکوم می گردد.

تاثیر گذشت شاکی در جرایم تعزیری

همچنین می‌توان به تاثیری که گذشت شاکی در جرایم تعزیری دارد اشاره نمود که در این صورت اگر چه جرم غیرقابل گذشت باشد این گذشت می تواند از موجبات تخفیف مجازات مجرم باشد و اگر جرم غیر قابل گذشتی با گذشت شاکی همراه شود این گذشت از موجبات سقوط مجازات است. این در حالی است که اصولاً گذشته شاکی در حدود تاثیری ندارد چون حدود جنبه حق اللهی وجود دارد اما در قزوین چون حق الناس است گذشت موجب سقوط مجازات است و در سرقت اگر شاکی قبل از شکایت نزد دادگاه سارق را ببخشد نیز گذشت وی می تواند موثر باشد.

[quote]با توجه به مواردی که ذکر شد ملاحظه می شود که مجازات های تعزیری نسبت به مجازات های حدی و قصاص و دیات سبک تر هستند و امکان ارفاق در آنها وجود دارد.[/quote]

اقدامات تامینی و تربیتی

همانطور که در قسمت های قبل بیان گردید بر اساس قانون مجازات اسلامی چهار نوع مجازات پیش بینی شده است که در قسمت های قبل آنها اشاره شد و آنها اعم بودند از حدود، قصاص، دیات و تعزیرات. با بررسی قانون مجازات اسلامی متوجه عنوان دیگری به نام اقدامات تامینی و تربیتی می شویم. سوالی که مطرح می‌شود این است که این اقدامات چه اقداماتی هستند و آیا اینها نیز دسته دیگری از مجازات های قانونی می باشند؟

اقدامات تامینی و تربیتی در ابتدا در قانون کشور نروژ پیش‌بینی گردید و سپس به ترتیب در کشورهای انگلستان،بلژیک، سوئد اسپانیا و آلمان ایجاد گردید. در اکثر کشورها این اقدامات با کمیت و کیفیت های متفاوت مورد قبول واقع شده است و اجرا می گردد. این اقدامات، اقداماتی هستند که به دلیل وقوع جرم از جانب نوجوان و اطفال، متناسب با شخصیت مجرم و عللی که موجب ارتکاب جرم توسط وی شده است، به کار برده می‌شود تا او بهبود پیدا کند و به زشتی و قبح عمل خود علم پیدا کند و بتواند دوباره با اجتماع سازگار شود و به جامعه بازگردد.

برای مثال اگر کودک یا نوجوانی مرتکب جرم می گردد در صورتی که صرفاً به مجازات کردن وی روی آوریم به صورت قطعی نمی توانیم دریابیم که آیا با اجرای این مجازات او اصلاح می شود و در مسیر درست گام بر می دارد یا خیر به همین دلیل اقدامات تامینی و تربیتی را نیز بر روی اعمال می‌کنیم برای مثال بر رفتار او نظارت می کنیم و سعی می‌کنیم تا او را به جامعه بازگردانیم تا هم وی به قبح و زشتی عمل ارتکابی خویش پی ببرد و هم از جامعه فاصله نگرفته و با آن سازگار گردد.

اقدامات تامینی و تربیتی که در ماده ۱ به آنها اشاره شده است:

• اولا: صرفاً ناظر به اطفال و نوجوانان مرتکب جرم است و لذا به مجرمین بزرگسال قابل تسری نمی باشد
• ثانیاً: حالت خطرناک لزوماً برای اقدام تامینی و تربیتی نیاز نیست
• ثالثاً: قانون اقدامات تامینی و تربیتی که مصوب ۱۳۳۹ بود به موجب قانون جدید نسخ صریح گردیده است و به همین دلیل چون در قانون جدید دو واکنش پیش‌بینی شده است مجازات و اقدامات تامینی و تربیتی قانونگذار در ماده ۱ به هر ۲ آنها اشاره نموده است و نباید صرف نام برده شدن از اقدامات تامینی و تربیتی در ماده ۱ قانون مجازات اسلامی این اقدامات را نمونه ای از مجازات های قانونی دانست بلکه اینها واکنش هایی هستند که بر اطفال و نوجوانان اعمال میشود.

بر اساس قانون مجازات اسلامی سال ۹۲، این اقدامات در مواد ۸۸ تا ۹۵ که در خصوص اطفال و نوجوانان می باشد و همچنین در ماده ۱۵۰ راجع به اشخاص مجنون اشاره گردیده است. یکی از مهمترین اقدامات تامینی و تربیتی که در مورد اطفال و نوجوانان بزهکار مورد استفاده قرار می گیرد نگهداری این اطفال و نوجوانان در کانون اصلاح و تربیت است کانون اصلاح و تربیت مکانی است که برای نگهداری و تربیت اطفال و نوجوانان تاسیس شده که توسط سازمان زندان‌ها و اقدامات تأمینی و تربیتی کشور در مرکز استان ها و به تناسب نیاز و ضرورت با تشخیص رئیس قوه قضاییه در سایر مناطق کشور ایجاد شده‌اند و یا ایجاد می‌شوند.

با توجه به آنچه گفته شد اقدامات تامینی و تربیتی برای اولین بار در سال ۱۳۳۹ به تصویب رسید. با تصویب این قانون اقدامات تامینی و تربیتی وارد نظام حقوقی ایران گردید ولی با توجه به آنچه در قسمت بالا اشاره گردید و با تصویب قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲ عمر این قانون به پایان رسید چرا که به موجب ماده ۷۲۸ این قانون، قانون سال ۱۳۳۹ نسخ صریح گردید.