در معاهدات بین المللی این که تمام کشور ها در تک تک مواد آن معاهده اتفاق نظر داشته باشند و آن را قبول کنند امری دشوار به نظر می رسد.
برای مثال یک کشور ممکن است که اصول کلی و بیشتر مطالب یک معاهده را قبول داشته باشد اما برخی از قسمت های آن را مخالف و مغایر قانون و رسوم خود بداند؛ در اینجا این کشور می تواند به معاهده بپیوندد و آن را امضا کند اما آن مواد را استثنا کند و قبول نکند که به آن حق شرط یا حق رزرو میگویند.
حق شرط به چه معناست؟
گفتیم که وقتی معاهده بین المللی نوشته می شود؛ این که همه ی کشور ها با تمام و ریز و درشت معاهده موافق باشند امری دشوار است.
لذا به جای آن که یک کشور به خاطر برخی مواد از پیوستن کلی به معاهده خودداری کند حقی برای وی وجود دارد به نام حق شرط که طبق آن می تواند معاهده را امضا کند اما آن قسمت هایی که صلاح نمی داند را استثنا کند و به عبارتی معاهده را با شرط و قید قبول کند.
کاربرد حق شرط چیست؟
از تعریف حق شرط یا رزرواسیون می توان به کاربرد آن هم پی برد. با این توضیح که وقتی یک دولت به یک معاهده و یا یک تصویب نامه می پیوندد اما برخی موارد آن را قبول نمی کند و آن را تغییر می دهد و یا آن را استثنا می کند در اینجا حق شرط یا حق رزرو اعمال شده است.
نام های دیگر حق شرط را تحدید (محدودیت) تعهد، یا حق تحفظ نیز میگویند.
شرایط پذیرش حق شرط
- کتبی باشد؛ این شرط در مورد انصراف از حق شرط یا مخالفت با آن نیز باید رعایت شود و اگر پس از گذشتن ۱۲ ماه از اعلام حق شرط به صورت کتبی اعتراض و مخالفت نشود، این عدم اعتراض به معنی پذیرش ضمنی حق شرط خواهد بود (ماه ۵ کنوانسیون وین).
- آن معاهده حق شرط را ممنوع نکرده باشد.
- حق شرط نباید با هدف اصلی و فلسفه معاهده مغایرت داشته باشد.
زمان اعلام حق شرط
بهترین زمان برای اعلام حق شرط، همان زمان امضا کردن آن است چرا که مشکلات در این شکل پیش روی آن است و کشور های دیگر نیز با ملاحظه این حق شرط یا آن را امضا می کنند یا که از امضا منصرف می شوند.
گاهی هنگام تصویب حق شرط اعلام می شود اما ممکن است مخالفت هایی را در بر داشته باشد.
گاهی هم هنگام الحاق حق شرط اعلام می شود، الحاق یعنی اینکه کشوری به عهد نامه ای بپیوندد؛ در حالی که در نگارش آن دخالت نکرده، البته استفاده از حق شرط در این زمان مشکل است چون دولت های تصویب کننده، آن را قطعیت یافته میدانند.
موارد اعمال حق شرط توسط ایران
یکی از مصادیقی که در کشور ما حق شرط اعمال شده برای کنوانسیون ها و معاهدات درباره کنوانسیون حقوق کودک است که طبق آن ایران با اعمال حق شرط آن کنوانسیون را پذیرفت.
باید بدانیم که از یک طرف معاهدات بین المللی و کنوانسیون هایی که ایران بخواهد عضو بشود طبق قانون اساسی باید در مجلس تصویب شود و از طرفی هیچ قانون نباید مخالف موازین اسلامی باشد.
کشور ایران هنگام امضا این شرط را اینگونه بیان کرد:
“جمهوری اسلامی ایران نسبت به مواد و مقرراتی که مغایر با شریعت اسلامی باشد، اعلام شرط می نماید و این حق را برای خود محفوظ می دارد که هنگام تصویب چنین شرطی را اعلام نماید”
و در سال ۷۲ هم هنگام تصویب در مجلس این ماده واحده را تصویب کرد:
“کنوانسیون حقوق کودک مشتمل بر یک مقدمه و ۵۴ ماده به شرح پیوست، تصویب و اجازه الحاق دولت جمهوری اسلامی ایران به آن داده می شود، مشروط بر اینکه مفاد آن در هر مورد و هر زمان در تعارض با قوانین داخلی و موازین اسلامی باشد و یا قرار گیرد، از طرف دولت جمهوری اسلامی ایران لازم الرعایه نباشد.”
نتیجه گیری
در جهان برای زندگی و رفتار مسالمت آمیز معمولا معاهدات و کنوانسیون هایی تصویب می شود؛ اما به دلیل تفاوت فرهنگ و آداب و رسوم ممکن است برخی قسمت های یک معاهده را یک کشور نپذیرد اما باقی آن را قبول داشته باشد اینجاست که حق شرط به کار می رود.
به عبارتی ایجاد حق شرط به این معناست که به جز یک یا چند ماده باقی مواد آن معاهده برای کشور جالب به نظر رسیده و می خواهد به آن ملحق شود یا آن را امضا کند.
سوالات متداول
حق شرط چیست؟
حق شرط یا حق تحفظ یا حق رزرو حالتی است که دولت در هنگام امضا معاهده بین المللی آن را مشروط قبول می کند و برخی از مفاد آن را مغایر با قوانین و فرهنگ خود می داند و حاضر به قبول آن قسمت ها نیست اما باقی موارد را قبول دارد.
فلسفه حق شرط چیست؟
یکی از فلسفه های حق شرط این است که تمامی کشور ها با حفظ آداب و فرهنگ خود بتوانند به طور مسالمت آمیز قوانین خاص کلی را اجرا کنند و پایبند به معاهدات و کنوانسیون های جهانی باشند.
حق شرط چه ایراداتی دارد؟
ایرادی که به حق شرط وارد می شود این است که برخی دانشمندان میگویند حق شرط تعادل معاهده را به هم میزند و باعث می شود که معاهده آنچنان که باید مستحکم باقی نماند.