اثر ادبی عبارت است از نمایش، زبان، افکار، اندیشه های نویسنده یا مولف یا هنرمند یا هر فرد دیگری که از راه ابتکار بدست آید و در قانون ما از آن به عنوان اثر یاد کنند. در قانون اثر و پدید آورنده آن به این شکل تعریف می شود:
« از نظر این قانون به مؤلف و مصنف و هنرمند “پدیدآورنده” و به آن چه از راه دانش یا هنر و یا ابتکار آنان پدید می‌آید بدون در نظر گرفتن طریقه یا روشی که در بیان و یا ظهور و یا ایجاد آن به کار رفته “اثر” اطلاق می‌شود.»
در اینکه دقیقا عنوان اثر. چه مواردی را در بر میگیرد و چه مصداقی را میتوان اثر نامید، در میان حقوقدانان، اختلافاتی حاصل شده است. بنا به نظر برخی، هرآنچه که از ذهن یک انسان بروز می کند، هرچند که نو نباشد و حتی از نظر عموم جامعه ارزش هنری یا غیره نداشته باشد نیز اثر نامیده می شود و باید حمایت گردد.
در مقابل اما گروه دیگر بر این اعتقاد اند که هر گونه تراوش ذهنی را نمیتوان اثر نامید و به نحو قانونی از آن حمایت کرد، بلکه اثر باید ویژگی های خاصی داشته باشد. چرا که چیزی ارزش ندارد، نیازی به حمایت قانونی نیز ندارد و همچنین، اگر بخواهیم از همه موارد حمایت کنیم، در عمل باعث تراکم بالای پرونده های قضایی در این موضوع و صرف هزینه بسیار برای حمایت از اثری است که به خودی خود ارزش عمومی ندارد.
در قانون کشور، رویکرد دوم بیشتر مورد پسند واقع شده است و در پی پذیرش این دیدگاه، مواردی که اثر نامیده می شود در قانون احصاء شده است.
چه مواردی اثر هنری یا ادبی نامیده می شود؟
در قانون حمایت از حقوق مولفان و منصفان، مواردی را که اثر نامیده می شود، به شرح زیر شمرده شده اند:
- کتاب و رساله و جزوه و نمایشنامه و هر نوشته دیگر علمی و فنی و ادبی و هنری
- شعر و ترانه و سرود و تصنیف که به هر ترتیب و روش نوشته یا ضبط یا نشر شده باشد.
- اثر سمعی و بصیری به منظور اجراء در صحنه‌های نمایش یا پرده سینما یا پخش از رادیو یا تلویزیون که به هر ترتیب و روش نوشته یا ضبط یا‌نشر شده باشد.
- اثر موسیقی که به هر ترتیب و روش نوشته یا ضبط یا نشر شده باشد.
- نقاشی و تصویر و طرح و نقش و نقشه جغرافیایی ابتکاری و نوشته‌ها و خط های تزیینی و هر گونه اثر تزیینی و اثر تجسمی که به هر طریق و‌روش به صورت ساده یا ترکیبی به وجود آمده باشد.
- هر گونه پیکره (مجسمه).
- اثر معماری از قبیل طرح و نقشه ساختمان.
- اثر عکاسی که با روش ابتکاری و ابداع پدید آمده باشد.
- اثر ابتکاری مربوط به هنرهای دستی یا صنعتی و نقشه قالی و گلیم.
- اثر ابتکاری که بر پایه فرهنگ عامه (فولکلور) یا میراث فرهنگی و هنری ملی پدید آمده باشد.
- اثر فنی که جنبه ابداع و ابتکار داشته باشد.
- هر گونه اثر مبتکرانه دیگر که از ترکیب چند اثر از اثرهای نامبرده در این فصل پدید آمده باشد.
البته لازم به ذکر است که با کمی تامل در بند های دوازده گانه فوق، به راحتی می توان دریافت که بازه ای که همین بند های دوازده گانه برای شناخت یک اثر ایجاد کرده نیز چندان محدود و کوچک نیست و تقریبا تمام مواردی که باید از نظر جامعه توسط قانون حمایت شود را در بر می گیرد.
انواع سرقت ادبی از منظر حقوق ایران
طبیعی است که به مانند دیگر زمینه ها، در این زمینه نیز قانون برای حمایت از این اثرات و همچنین برای پیشگیری از قانون شکنی باید تدابیر خاصی را اندیشیده باشد. پیش از بیان کردن تدابیر قانونی، برخی از تخلفات ادبی که اصطلاحا در عموم جامعه سرقت ادبی نامیده را مرور می نماییم :
- سرقت ادبی در سبک نگارش: یعنی شخصی، سبک نگارش دیگری را تقلید نماید. به عنوان مثال، سبک شعر نو در اشعار نیما یوشیج، یک نوع سبک ادبی محسوب می گردد.
- سرقت ادبی مستقیم(copy & paste): دقیقا عین اثر دیگر مورد کپی برداری قرار میگیرد.
- سرقت ادبی تغییر و تحریف کلمات و ارجاعات: همان اثر تقلید می شود اما تغییرات کوچکی در آن صورت می گیرد.
- سرقت ادبی از نوع تشبیه و یا استعاره: اثر تقلید شده دقیقا کپی از همان اثر نیست اما به نوعی شبیه آن است یا به قولی مخاطب را یاد اثر اصلی می اندازد.
- سرقت ادبی ایده: یک ایده یا نظر نو دزدیده می شود سپس با استفاده از آن اثر تولید می گردد.
- سایه نویسی: به صورت غیر مستقیم از اثر تقلید می شود.
تکالیف هنرمندان یک اثر با توجه به قانون
موارد بالا بصورت کلی مواردی هستند که یک ممکن است حقوق یک اثر را نقض نمایند. اما قانون بدون نام بردن از این عناوین، اقدام به حمایت از اثر هنری و ادبی نموده است.
در قانون، برخی تکالیف برا پدیدآورندگان یک اثر هنری یا ادبی تعریف شده و برخی موارد نیز ممنوع تلقی شده است :
- الف) نام و عنوان و نشانه ویژه‌ای که معرف اثر است از حمایت این قانون برخوردار خواهد بود و هیچ کس نمی‌تواند آنها را برای اثر دیگری از‌همان نوع یا مانند آن به ترتیبی که القاء شبهه کند به کار برد.
- ب) انتقال گیرنده و ناشر و کسانی که طبق این قانون اجازه استفاده یا استناد یا اقتباس از اثری را به منظور انتفاع دارند؛ باید نام پدید آورنده را با‌عنوان و نشانه ویژه معرف اثر همراه اثر یا روی نسخه اصلی یا نسخه‌های چاپی یا تکثیر شده به روش معمول و متداول اعلام و درج نمایند مگر این که‌پدید آورنده به ترتیب دیگری موافقت کرده باشد.
- ج) هر گونه تغییر یا تحریف در اثرهای مورد حمایت این قانون و نشر آن بدون اجازه پدید آورنده ممنوع است.
- د) چاپخانه ها و بنگاه های ضبط صوت و کارگاهها و اشخاصی که به چاپ یا نشر یا پخش یا ضبط و یا تکثیر اثر های مورد حمایت این قانون‌می‌پردازد باید شماره دفعات چاپ و تعداد نسخه کتاب یا ضبط یا تکثیر یا پخش یا انتشار و شماره مسلسل روی صفحه موسیقی و صدا را بر تمام نسخه هایی که پخش می‌شود با ذکر تاریخ و نام چاپخانه یا بنگاه و کارگاه مربوط بر حسب مورد درج نمایند.
مجازات سرقت ادبی چیست؟
بدیهی است که برای اجرای قانون باید برای آن ضمانت اجرا تعیین کرد و اگر قانون تکلیفی را برای افرادی بر می شمارد، باید مجازات مربوط به تخلف از آن تکلیف و یا نقض آن قوانین را نیز پیش بینی نماید و با توجه به همین موضوع، قانون مجازات هایی را برای کسانی که بند های چهارگانه بالا را رعایت ننمایند، به شرح زیر در نظر گرفته است :
- هر کس تمام یا قسمتی از اثر دیگری را که مورد حمایت این قانون است به نام خود یا به نام پدیدآورنده بدون اجازه او و یا عالماً عامداً به‌نام شخص دیگری غیر از پدیدآورنده نشر یا پخش یا عرضه کند به حبس از شش ماه تا ۳ سال محکوم خواهد شد.
- هر کس بدون اجازه ترجمه دیگری را به نام خود یا دیگری چاپ و پخش و نشر کند به حبس تأدیبی از سه ماه تا یک سال محکوم‌خواهند شد
- متخلفین از این قانون به حبس از سه ماه تا یک سال محکوم خواهند شد.
لازم به ذکر است که در رابطه متخلفانی که شاکی خصوصی ندارند نیز وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، شاکی خصوصی محسوب می گردد.