مفهوم ربا از مفاهیمی است که مردم با معنای آن آشنا هستند در مفاهیم دینی هم بسیار به آن اشاره شده است که ربا با جنگ با خدا برابر دانسته شده است.
به تبع کشور اسلامی هم از ربا نهی شده و با آن مقابله می کند. مترادف های دیگری که برای ربا به کار می رود در عرف عبارت اند از: بهره، سود، نزول و…
ربا اغلب به این صورت است که شخصی قرضی به دیگری می دهد و در ازای آن بیشتر از پولی که قرض داده دریافت می کند در اینجا ربا و ربا خواری صورت می گیرد و در مفاهیم دینی به شدت از این امر نهی شده است.
در ادامه به ربا از دیدگاه قانون خواهیم پرداخت.
جرم ربا خواری
در شرع اسلام ربا خواری حرام و گناه کبیره به شمار می رود و بین طرفین حتی شخص ثالث هم حرام می باشد چه برای ربا گیرنده چه برای ربا دهنده گناه کبیره به حساب می آید و طبق قانون هم جرم به حساب می آید.
در قانون مدنی و قواعد عمومی تعهدات، یکی از شرایط صحت معامله، مشروع بودن آن است.
پس باید گفت که ربا به دلیل نامشروع بودن خود باعث باطل بودن عقد و معامله می باشد و اگر طرفین قرارداد قرض و وام، به تعهدات خود عمل نکنند از نظر حقوقی و قضایی قابلیت پیگیری ندارد.
برای مثال اگر کسی مبلغی را قرض دهد که ماهانه با سود و بهره ای مشخص آن را پس بگیرد و طرف مقابل آن رقم را پرداخت نکند نمی توان از دادگاه درخواست الزام وی را خواست زیرا امری نامشروع است و اعتباری نخواهد داشت.
ماده ۱۹۰ قانون مدنی بیان کننده این مهم است.
ربا در قانون مجازات
در ماده ۵۹۵ قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات ربا جرم انگاری شده است که با اشاره به ماده به بررسی آن نیز می پردازیم.
طبق ماه ۵۹۵:
هر نوع توافق بین دو یا چند نفر تحت هر قراردادی از قبیل بیع، قرض، صلح و امثال آن جنسی را با شرط اضافه با همان جنس مکیل و موزون معامله نماید و یا زائد بر مبلغ پرداختی، دریافت نماید ربا محسوب و جرم شناخته می شود مرتکبین اعم از ربادهنده، ربا گیرنده و واسطه بین آنها علاوه بر رد اضافه به صاحب مال به شش ماه تا سه سال حبس و تا (۷۴) ضربه شلاق و نیز معادل مال مورد ربا بعنوان جزای نقدی محکوم می گردند.
نکته ای که باید در نظر داشت این است که در اینجا حبس و شلاق و جزای نقدی برای مجازات جرم ربا با هم اجرا می شود و اصطلاحا در اینجا جمع مجازات اعمال می شود بر خلاف موادی که با حرف “یا” به دادگاه اختیار داده است که یکی از مجازات ها را اعمال کند، در مورد جرم ربا جمع مجازات جریان دارد و ربا دهنده و ربا گیرنده هر دو و حتی واسطه بین آنان به ۶ ماه تا ۳ سال حبس به اضافه تا ۷۴ ضربه شلاق (که این جا دادگاه می تواند از ۱ ضربه تا ۷۴ ضربه را تعیین کند) و به اضافه جزای نقدی به همان میزانی که مورد ربا بوده است محکوم می شوند.
باید دقت کرد که این ۳ مجازات مختص طرفین ربا و اگر واسطه ای داشته باشند برای آن فرد واسطه نیز می باشد.
برای مثال اگر ۱۰۰ میلیون ربا مورد معامله بوده هر کدام از طرفین باید این مقدار را به عنوان جزای نقدی بپردازند.
معلوم نبودن مالک مال در ربا
در تبصره یک ماده ۵۹۵ در این باره برای زمانی که صاحب مال معلوم نیست تعیین تکلیف کرده است که طبق تبصره مزبور:
تبصره یک- در صورت معلوم نبودن صاحب مال، مال مورد ربا از مصادیق اموال مجهول المالک بوده و در اختیار ولی فقیه قرار خواهد گرفت”.
معافیت ربا دهنده از مجازات
در موردی ممکن است که ربا دهنده از مجازات معاف شود و آن حالتی است که ناچار و مضطر به دادن ربا بوده است و این اضطرار ممکن است ناشی از هر دلیلی باشد.
در تبصره دو استثنائا برای ربا دهنده مضطر، معافیت از مجازات در نظر گرفته شده است.
اما درباره ربا گیرنده به چیزی اشاره نشده است. پس ربا گیرنده در هر حال مجرم خواهد بود مگر آنکه عوامل رافع مسئولیت در وی وجود داشته باشد.
برای مثال فردی در اثر نداری و ناچاری برای هزینه جراحی فرزندش، مبلغی را از کسی می گیرد و توافق می کنند که برای آن بهره ای پرداخت کند در اینجا فرد چون اضطرار داشته مجازات نخواهد شد و تنها آن کسی که ربا داده مجرم خواهد بود.
ربا دهنده را در تبصره نباید اشتباه گرفت که اینجا منظور از ربا دهنده کسی است که سود و بهره به دیگری می دهد نه ربا گیرنده گه سود و بهره می گیرد.
تبصره ۲ – هر گاه ثابت شود ربادهنده در مقام پرداخت وجه یا مال اضافی مضطر بوده از مجازات مذکور در این ماده معاف خواهد شد.
موارد جایز بودن ربا در قانون
در قانون به تبعیت از فقه اسلامی مواردی را شامل ربا نمی داند لذا آشکار است که جرمی در این باره واقع نخواهد شد و مجازاتی هم نخواهیم داشت.
تبصره ۳ – هر گاه قرارداد مذکور بین پدر و فرزند یا زن و شوهر منعقد شود یا مسلمان از کافر ربا دریافت کند مشمول مقررات این ماده نخواهد بود.
طبق این تبصره به نظر می رسد اگر قرارداد ربوی بین مادر و فرزند منعقد شود، مصداق ربا بوده و مشمول این ماده می باشد.
زیرا در ماده به این امر اشاره نشده است که این نکته هم جالب توجه است.
تفاوت معامله ربوی و غیر ربوی
نکته ای که باید در نظر داشت برای ربوی شدن معامله این است که طرفین در سود و زیان حاصل از قرارداد خود و فعالیت اقتصادی خود شریک نبوده و یکی از طرفین بدون سود و زیان طرفین بخواهد سود قطعی ببرد.
برای مثال اگر شخصی ۲۰۰ میلیون تومان به کسی بدهد که در مغازه یا فعالیت دیگر روی آن کار کند و بعد توافق کنند که هر ماه مبلغی معین با بهره ای معین پس بدهد اینجا ربا است اما اگر توافق کنند که در سود و زیان سهیم باشند و آن را بین خود تقسیم کنند ربا صدق نخواهد کرد.
انواع ربا
در یک تقسیم بندی ربا تقسیم می شود به ربای معاملی و ربای قرضی.
ربای معاملی: معامله به این صورت است که اگر خرید و فروش به صورت جنس به جنس باشد و هر دو جنس از یک نوع باشد مثل برنج با برنج یا خرما با خرما هر چه اضافی دریافت شود ربا محسوب می شود.
ربای قرضی: به این صورت که کسی پولی را قرض می دهد و توافق می شود بعد از مدتی با اضافه شدن مبلغی پس داده شود.
ربا دهنده کسی است که حاضر است پول بگیرد و بهره و ربا بدهد.
ربا گیرنده کسی است که پول می دهد و بهره و ربا دریافت می کند از طرف مقابل.
نحوه ابطال معامله ربوی
در جایی که فرد، مالش را به عنوان بهره و ربا داده است می تواند با شکایت کیفری ربا خواری و اثبات ربوی بودن معامله در صورت گرفتن حکم کیفری از آن حکم استفاده می کند در دادگاه حقوقی و دادخواست ابطال معامله یا بطلان معامله را تقاضا می کند.
پس قدم اول شکایت کیفری است و سپس با داشتن حکم از دادگاه کیفری آن را در دادخواست حقوقی به عنوان دلیل ارائه دهد.
نمونه شکوائیه رباخواری
بسمه تعالی
شاکی/ شاکیه /شکات …فرزند/ فرزندان … به آدرس …
مشتکیعنه/ متشاکی/ مشتکی عنهم … فرزند/ فرزندان … به آدرس …
موضوع: رباخواری
ریاست محترم دادسرای عمومی و انقلاب شهرستان …
با سلام
احتراماً به استحضار عالی میرساند؛ اینجانب در مورخ … به دلیل عدم توانایی مالی در پرداخت هزینه بیمارستان همسرم که به مدت یک ماه بستری شده بود به ۲۰ میلیون تومان پول نقد نیازمند شدم و مشتکی عنه حاضر شدند مبلغ مورد نیاز بنده را پرداخت کنند؛ ولی در قبال آن ۲۵ میلیون سفته از بنده خواستند و اینجانب به دلیل وضعیت نامناسب، به ناچار شرایط نامبرده را پذیرفتم. پس از گذشت مدت توافق شده بنده مبلغ بدهی خود را تماماً پرداخت نمودم و سفته ها را از مشارالیه گرفتم ولی متأسفانه با پرداخت ۵ میلیون تومان مازاد بر بدهی خود دچار مشکلات بدتری شدهام و به ناچار به مشتکی عنه رجوع کرده و خواهان حتی قسمتی از مبلغ مذکور شدم که با بدرفتاری نامبرده مواجه شدم فلذا با عنایت به مطالب معنونه و با استناد به ماده ۵۹۵ قانون مجازات اسلامی (تعزیرات و مجازاتهای بازدارنده) تقاضای رسیدگی و تعقیب کیفری نامبرده را از محضر عالی مستدعی میباشد.
با تجدید احترام
نتیجه گیری
در بالا ابتدا به معنای لغوی ربا سپس به مفهوم و اصطلاح آن پرداختیم و با بیان حکم شرعی آن به مواد قانون مدنی و قانون مجازات درباره ربا پرداختیم.
در قانون مدنی معامله ای که نامشروع باشد، باطل تلقی شده است. از طرفی در قانون مجازات این عمل ربا خواری در ماده ۵۹۵ جرم انگاری شده که چند مجازات را با هم اعمال می کند.
برای ابطال معامله ای که پایه ربوی دارد؛ ابتدا باید در دادگاه کیفری شکایت طرح کرد و در صورتی که حکم پیروزی در آن شکایت را اخذ کرد که البته خود فرد نیز مجازات خواهد شد مگر آنکه به اضطرار استناد کند.
پس از گرفتن حکم با طرح دعوای حقوقی خواستار اعلام بطلان معامله شود.
سوالات متداول
چه مواردی ربا جرم نیست؟
اگر این عمل بین پدر و فرزند و زن و شوهر اتفاق بیفتد؛ جرم نخواهد بود. همچنین اگر ربا دهنده در اضطرار بوده بازهم جرم نخواهد بود. در موردی هم که مسلمان از کافر ربا بگیرد؛ صحیح است و جرم نخواهد بود.
شرایط معامله ربوی چیست؟
شرط اضافه بر مبلغ بدهی یا دریافت سود اضافی از شروط مهم در معامله ربوی می باشد.
مجازات جرم ربا خواری چیست؟
طبق ماده ۵۹۵ مجازات های زیر برای طرفین و حتی شخص واسطه با هم اجرا می شود:
- رد اضافه به صاحب مال
- شش ماه تا سه سال حبس
- تا ۷۴ ضربه شلاق
- پرداخت جزای نقدی معادل مال مورد ربا
4 پاسخ
با سلام و روز بخیر من در کار بورس بوده ام و دوستان و آشنایان پول به بنده می دادند که ماهانه ۴% سود بحسابشان واریز می کردم در سال ۹۷ دچار مشکل شدم و سهامها را با زیان فروختم که سودهای ماهانه را پرداخت کنم و آنها چک هایی که در اختیارشان بود را به اجرا گذاشتند و ۱۹ ماه هم در زندان بودم و حالا اصل پولشان را میخواهند که من ندارم پرداخت کنم آیا می توانم شکایت ربوی از آنها انجام بدهم؟ با تشکر
سلام.بنده کشاورزم بهارموقع کاشت زراعت مقدار۱۰تن سیب زمینی برای کاشت ازیک نفرگرفتم که موقع برداشت مقدار۱۵تن سیب زمینی به شخص نام برده بدهم ولی پس ازگذشت چندساعت پدرم رادیدم که ایشون به من گفتند این معامله ازنظر شرعی مشکل داره زنگ به اون بنده خدازدم گفتم پدرمیگویداین معامله غیره شرعی است قرارشداین معامله فسخ وکیلویی ۲۳۰۰تومان من به ایشون بدهم ولی قراردادپش ایشون ماندوحتی یک روزهم اومدسرمزرعه من که چک ازم دریافت کنه ولی من دست چک نداشتم همون شب یکی ازاقوام خاننم تصادف کرده بودخانمم خونه نبودمن نتونستم این بنده خداراخانه ببرم چک بهش بدم وقرارددادرابگیرم حالا شکایت کرده دیروزرفتیم دادگاه من توضیح دادم ایشون قسم خوردن که ماباهم پولی تمام نکردیم ماقرارشد۱۵تن سیب بگیریم حالا حکم چی. هست
سلام: در این صورت اگر نتوانید اثبات نمایید که قرارداد را فسخ کرده ام باید همون ۱۵تن را به طرف تحویل دهید.
ضمن عرض سلام
اینجانب حسب معامله ثالثی که پدرم کرده بودند و می بایست در موعد مققر چک را پاس مینمودند مجبور شدم یکی از خودرو هایم را به یک نمایشگاه دار بفروشم البته زیر قیمت.متاسفانه مبلغ مذکور از بابت خودرو کفاف ننمود و بنده به فرد نمایشگاه دار پیشنهاد دادم که خودروی دیگرم را نیز از بنده خریداری کند.اما فرد نمایشگاه دار برای خودرو دوم مبلغ خلی پایینی را پیشنهاد نمود به این شرط که تا مدت یک ماه با مبلغ پنج میلیون بالاتر خودرو را مجدد به خودم واگذار نماید.من در موعد دوازده روز به فرد نمایشگاه دار مراجعه نمودم و درخواست عودت خودرو با همان مبلغ پنج میلیون بالاتر را دادم.متاسفانه فرد مذکور با عناوین مختلف سعی در بالا بردن قیمت تا پانزده میلیون را دارد.
لازم به ذکر میباشد مبایعه نامه ای بین بنده و فرد مذکور منعقد گردیده بدون ذکر توافق فی مابین و البته در حضور شهود که از مفاد توافق مطلع می باشند و همچنین سند خودرو منتقل نگردیده و به نام بنده است.فی الحال بنده راصی هستم تا مبلغ ده میلیون بالاتر برای بازگرداندن خودرو پرداخت نمایم که فرد مذکور زیر بار نمیرود و قصد فروش خودرو را دارد.در صورت امکان راهنمایی بفرمایین.اگر امکان طرح دعوی وجود دارد هزینه های مشاوره و شکواییه را نیز بفرمایین با تشکر