ضمان به معنای مسئولیت، ملزم شدن و امثال آن است. واژه ید در اصطلاح به معنای سلطه و تسلط به کار می رود، وقتی برای مثال گفته می شود خلع ید یعنی اینکه سلطه و سلطنت فرد را از مال بگیرند. پس ید به معنای استیلا و سلطه ای است که شخصی بر مالی دارد.
در فقه و قانون مدنی قاعده ای داریم تحت عنوان ” ضمان ید”، “ید ضمانی” یا ” علی الید”
که همگی دارای یک معنا هستند به این صورت که هر کسی بر مال دیگری ید و سلطه داشته باشد ضمان و مسئول آن مال خواهد بود.
به عبارت دیگر استیلا یا تصرف یا سلطه بر مال یک نفر بدون اجازه مالک آن مال را به ضمان ید یاد می کنند.
از سوی دیگر قاعده ای دیگر داریم مشابه همین قاعده تحت عنوان ” قاعده ید” قاعده ید به این معنا است کسی مالی را که در دست و تصرف خود دارد مال خود وی شناخته می شود.
به عبارتی قاعده ید چنین مفهومی دارد که کسی اگر مالی را در اختیار داشته باشد و در آن تصرف می کند به گونه ای که این تصرف مالکانه باشد دلالت بر مالکیت وی دارد مگر خلاف آن اثبات شود.
در این مقاله قصد داریم از ضمان ید سخن بگوییم در اینجا جا دارد که قبل از تفصیل این مورد مفاهیم مشابه این مفهوم را مختصرا مورد اشاره قرار دهیم تا سردرگمی پیش نیاید.
مفاهیم مشابه ضمان/ انواع ضمان
به جز ضمان ید که موردی را در نظر دارد که فرد مال دیگری را بدون اجازه تصرف کرده و مسئولیت تمام خسارات با او خواهد بود.
مفاهیمی مشابه داریم با عنوان ضمان که سعی داریم به آن ها هم اشاره ای کنیم.
ضمان ید
ضمان ید در بالا توضیح داده شد. که یکی از مصادیق ضمان قهری است. به عبارتی ضمان ید همان غصب است که اصطلاحا به آن ید غاصبانه نیز می گویند.
ضمان معاوضی
در عقودی که معوض است اگر یکی از عوض ها قبل از تسلیم به طرف مقابل تلف و نابود شود عقد خود به خود به هم می خورد و عقد زایل می شود که از آن به ضمان معاوضی قبل از عقد یاد می شود.
به عبارت حقوقی ” تلف مال قبل از قبض (تسلیم)” باعث فسخ شدن خود به خودی عقد می شود.
مثال: شما ماشینی را از فردی خریده اید و قرار شده فردا آن را به شما تحویل دهد اگر امشب در اثر زلزله آن ماشین خراب شود و از بین برود عقد زایل می شود و می توانید پول خود را اگر پرداخت کرده اید پیش بگیرید و اگر پرداخت نکرده اید دیگر پرداختی در کار نخواهد بود.
ضمان قهری
همان مسئولیت مدنی که در فقه به آن ضمان قهری گفته می شود. ضمان قهری به معنای مسئولیت پرداخت مالی بدون اینکه قراردادی در میان باشد.
که در قانون مدنی تحت الزامات خارج از قرارداد از آن یاد می شود.
که یکی از مصادیق آن ضمان ید یا غصب و تعدی و تفریط است در واقع ضمان قهری عام تر از ضمان ید است.
ضمان عقدی
در ضمان عقدی فرد ضامن در پی بستن یک عقد یا تعهد پرداخت مال و دین دیگری را بر عهده می گیرند از این جهت که با عقد این پرداخت مال یا اشتغال ذمه پدید می آید به آن ضمان عقدی می گویند.
برای مثال شما از بانک یا شخصی وام گرفته اید کسی از شما در برابر بانک ضمانت دین شما را می کند این ضمان عقدی است.
بیشتر بخوانید: سیر تا پیاز فسخ قرارداد ملکی
ضمان درک
ضمان درک مربوط به جایی است که چیزی یا جنسی خرید و فروش می شود اما معلوم می شود بعدا که کالایی را که بایع فروخته مال کسی دیگر بوده و آن فرد هم راضی به معامله نبوده لذا در این جا می گویند بایع، ضامن درک (مستحق للغیر در آمدن) مبیع است یعنی اگر پولی از مشتری گرفته باید پس بدهد و بر عکس.
ضمان عهده
داستان ضمان عهده در ابتدا همان داستان ضمان درک است یعنی مستحق للغیر در آمدن یکی از عوضین اما در اینجا فرق آن است که شخص دیگر غیر از خریدار یا فروشنده می آید در زمان عقد ضمانت می کند که اگر کالای مورد معامله مال غیر در آمد من ضامن و مسئول پرداخت پول شما هستم که به آن ضمان عهده می گویند.
تحقق ضمان ید چه شرایطی دارد طبق فقه و قانون مدنی
برای این که ضمان ید محقق شود و فردی مسئولیت پیدا کند در مقابل دیگری لازم است موارد و شرایطی موجود باشند تا ضمان ید شکل بگیرد.
این شرایط و موارد را می توان از خود تعریف ضمان ید یا علی الید برداشت کرد. با این تعریف که:
استیلا و تصرف بر مال یا حق دیگری بدون اذن او و بدون اذن قانون موجب ضمان است.
پس از شرایط آن:
۱- استیلا
باید گفت به مجرد این که کسی بر مال دیگری دست بگذارد استیلا محسوب نمی شود. و استیلا معنایی فراتر دارد از دست گذاشتن که البته در مورد هر مالی استیلای بر آن متفاوت خواهد بود.
برای مثال استیلا بر خانه با داخل خانه شدن و ساکن شدن صدق می کند. استیلا بر ماشین با سوار شدن و راندن آن صدق می کند.
۲- مال غیر بودن
استیلا و تصرفی که گفته شد باید طبیعتا بر روی مال شخصی دیگر باشد تا موجبات ضمان و مسئولیت جبران خسارت را فراهم آورد.
۳- استیلا بر مال غیر بدون اجازه باشد.
لذا اگر کسی در مال دیگری تصرف کند با وجود اجازه هیچ اشکالی پیش نمی آید. اینجا مهم نبودن اذن از مالک مال است که باعث ضمان یا مسئولیت پرداخت و جبران خسارت است.
در ضمان ید یا غصب فرد چه مسئولیتی دارد؟
اگر فردی مال دیگری را غصب کند؛ ضامن و مسئول پرداخت تمام خساراتی خواهد بود که به مال وارد آمده است.
حتی اگر این خسارات ناشی از فعل وی نباشند مهم این است این خسارات در زمان تصرف غاصبانه وی به وجود آمده باشد.
برای مثال اگر غاصب، خانه ای یا ماشینی را غصب کند و در اثر حادثه ای به آن خانه یا ماشین خسارت وارد بیاید حتی اگر تقصیری نکرده باشد بازهم باید تمام خسارات ماشین و خانه را پرداخت کند از باب تنبیه و غاصب بودن.
تکلیف منافع در غصب
اما در مورد منافع باید گفت منافع تقسیم می شوند به منافع مستوفات و منافع غیر مستوفات. منافع مستوفات یا استفاده شده، منافعی است که فرد غاصب استفاده کرده است.
برای مثال ماشین را غصب کرده و در تمام طول چند روزه یا چند ماهه دوره غصب از آن استفاده کرده در اینجا فرد ضمان پرداخت منافع این زمان ماشین یا خانه است که از آن استفاده کرده.
برای مثال اگر در خانه یک ماه ساکن بوده طبق عرف سکونت یک ماهه و اجرت آن مدت را حساب می کنند و از وی وصول می کنند. در این باره بین فقها اختلافی در قابل مطالبه بودن منافع استفاده شده وجود ندارد.
اما منافع غیر مستوفات منافعی هستند که غاصب خود از آن استفاده نکرده اما در هر حال اجازه انتفاع و استفاده آن را از مالک نیز گرفته است.
در اینجا نیز طبق نظر مشهور فقها فرد باید اجرت و مبلغ این منافع را به مالک بپردازد.
حال اگر مالی که غاصب غصب کرده تلف شود وی ملزم و ضمان است که مثل یا قیمت آن را به مالک تحویل دهد.
برای مثال در غصب ماشین اگر ماشین در مدت غصب وی از بین برود باید قیمت ماشین را به مالک بپردازد.
نتیجه گیری
ضمان ید یا ید ضمانی یا قاعده علی الید در موردی است که فرد بدون اجازه بر مال دیگری مسلط و تصرف می یابد.
ضمان ید ممکن است تفاوت هایی از نظر فقهی با هم داشته باشند مثل اینکه ضمان ید مفهومی اعم از غصب است.
اما تفکیک بین این دو از نظر قانون بی فایده است زیرا این ها تماما آثارشان یکسان است.
در ضمان ید فرد که بر مالی دیگری تصرف داشته بدون اجازه مالک موظف است مال را به مالک پس بدهد و تمام خسارات وارده و اجرت منافعی را که استفاده کرده یا نکرده به مالک بپردازد و اگر مال تلف شده باید یا مثل آن مال را به مالک بدهد یا قیمت آن مال را که در رویه دادگاه ها به قیمت مال و پرداخت قیمت آن بیشتر حکم می شود.
سوالات متداول
تفاوت ضمان ید با غصب در چیست؟
غصب در عنصر خود نوعی عدوان و تجاوز به حق دیگری را در بر دارد اما ضمان ید هم شامل تصرف و استیلای عدوانی می شود هم غیر عدوانی. البته از نظر حقوق تفاوتی در فرق نهادن بین ضمان ید و غصب وجود ندارد و تفکیک بین آن دو مهم نیست.
زیرا در هر حالت فرد ضمان عین و منافع مال خواهد بود. چه نام غصب بر آن نهیم چه نام ضمان ید.
تفاوت قاعده علی الید با قاعده ید چیست؟
قاعده یک همان اماره مالکیت متصرف مال است ولی قاعده علی الید همان ضمان ید و یا ید ضمانی را بیان می کند.
در ضما ید فرد چه مسئولیتی دارد؟
ابتدا ضامن پس دادن مال و رد مال، و پرداخت تمام خسارات و منافع مال خواهد بود.
