بر طبق اصل ۵۷ قانون اساسی جمهوری اسلامی، ایران از سه قوه مقننه، مجریه و قضاییه تشکیل شده است زیر نظر ولایت مطلقه امر و امامت امت می باشند و در عین حال از یکدیگر جدا می باشند.
در اصل ۵۹ قانون اساسی آمده است که اعمال قوه مقننه در مسائلی همچون فرهنگی، اجتماعی و سیاسی و اقتصادی از راه همه پرسی می باشد و همچنین توسط مراجعه مستقیم به آرای مردم صورت می گیرد درخواست مراجعه به آرای عمومی باید به تصویب دو سوم از نمایندگان مجلس برسد با این توضیحات به وظایف مجلس و نحوه انتخاب نمایندگان آن می پردازیم.
همه پرسی چگونه انجام میگیرد؟
با توجه به قانون، همه پرسی را رئیس جمهور یا صد نفر از نمایندگان مجلس شورای اسلامی پیشنهاد می دهند و به تصویب ۳۲ مجموع از نمایندگان صورت میگیرد. این مصوبه مجلس همانند سایر مصوبه های دیگر باید برای اظهار نظر به مجلس شورای نگهبان فرستاده شود. وظیفه شورای نگهبان نظارت بر همه پرسی می باشد.
اعمال قوه مقننه از طریق مجلس بر اساس اصل ۵۸ دو نکته را شایان ذکر می کند:
اول اینکه هر چند که گذاشتن قانون و قانونگذاری در جمهوری اسلامی از طریق مجلس انجام می شود اما به این معنی نمیباشد که هر مصوبه ای را که مجلس تعیین می کند به تنهایی دارای اعتبار باشد و برای اینکه به رسمیت شناخته شود هیچ مرکز و نهاد دیگری نباید روی آن نظر دهند و یا به تایید دیگران برسد.
پس برای اینکه مصوبات مجلس قانونی شود نظر تایید شورای نگهبان و در بعضی از موارد مجمع تشخیص مصلحت نظام لازم می باشد و مشکلی با اصل ۵۸ ندارد.
مورد دومی این می باشد که درست است که مجلس قانونگذاری دارد اما در بعضی از زمینه ها بر اساس قانون اساسی اجازه چنین کاری را ندارد. در اصل ۷۱ آمده است مـجلس شـورای اسلامی در عموم مسائل در حدود مقرر در قانون اساسی می تواند قانون وضع کند.
محدودیت های مجلس برای قانون گذاری
مجلس از دو جهت برای ایجاد قانون گذاری محدود میباشد:
- اول اینکه مجلس نمی‌تواند قوانینی را وضع کند که آن قوانین با احکام مذهبی و اصول کشور و همچنین قانون اساسی تضاد داشته باشد.
- دوم آنکه بعضی از سیاستگذاری ها و همچنین برنامه ریزی ها در بعضی از زمینه ها مختص به نهادهای خاصی می باشد و به آنها واگذار شده است
ویژگی ها و تعداد نمایندگان مجلس شورای اسلامی
سوال اینجاست که کسانی که برای مجلس انتخاب می‌شوند چه شرایطی دارند و تعداد نمایندگان چقدر است؟
بر اساس اصل ۶۲ قانون اساسی اینگونه بیان می کنیم که:
«مجلس شورای اسلامی از نمایندگان ملت که بطور مستقیم و با رأی مخفی انتخاب می شوند، تشکیل می گردد. شرایط انتخاب کنندگان و انتخاب شوندگان و کیفیت انتخابات را قانون معین خواهد.»
با توجه به این اصل می توانیم بگوییم که شرایطی که انتخاب شوندگان دارند به قانون عادی مجلس واگذار می گردد و همچنین با توجه به اختیارات و وظایف فراوانی که برای نمایندگان مجلس قرار داده شده است مجلس اجازه این را ندارد که مواردی از قبیل مبانی نظام و تعهد و امانت داری و همچنین نداشتن سوء سابقه و غیره را نادیده بگیرد چون دادن این همه از اختیارات و وظایف به کسانی که نوعی ولایت بر سرنوشت جان و مال مردم دارند بدون اینکه صلاحیت های لازم را داشته باشند مشروع نمی باشد.
نامزد مجلس چه شرایطی باید داشته باشد؟
- کسانی که به عنوان نمایندگان مجلس انتخاب می شوند باید تابعیت اصلی ایران را داشته باشند.
- نسبت به قانون اساسی ولایت فقیه وفادار باشند.
- به نظام جمهوری اسلامی ایران معتقد باشند.
- مدرک تحصیلی آنها حداقل فوق دیپلم باشد.
- دارای سلامت جسمانی از لحاظ بینایی، شنوایی و بویایی باشد.
- نماینده مجلس نباید سوء شهرت در حوزه انتخابیه داشته باشد
- نماینده انتخابی باید بین ۳۰ تا ۷۵ سال سن داشته باشد.
- نمایندگانی که اقلیت دینی میباشد از شرایط اعتقاد به اسلام مستثنی میباشد ولی باید در دین خود عقیده ای ثابت داشته باشد.
همچنین کسانی هستند که از انتخاب شدن در در مجلس به کلی محروم می باشند و آن ها شامل افراد زیر می باشند:
- وابستگان موثر در تحکیم رژیم سابق
- ملاّکین اراضی موات
- وابستگان و گردانندگان احزاب و تشکیلات غیرقانونی
- فراماسونری
- نمایندگان مجلس و انجمن های محلی رژیم گذشته
- مجرمین علیه نظام جمهوری اسلامی
- محکومین به حدود شرعی
- محجورین
- مشهورین و متجاهرین به فساد و فسق و فجور و قاچاقچیان و معتادان به مواد مخدر
بر طبق قانون انتخاباتی که اعضای مجلس را انتخاب میکنند افرادی از قبیل، مقامات عالی قوه مجریه و قضائیه و معاونین و مشاورین آنها، اعضای شورای نـگهبان، شـاغلین نیروهای مسلح و وزارت اطلاعات، استانداران، فرمانداران، بخشداران و معاونان و مشاوران آنها در سراسر کشور، ائمه جـمعه، رؤسـا و مـقامات عالی محلی و اعضای هیأت مدیره و مدیرعامل مؤسسات دولتی و وابسته به دولت در حوزه مأموریت خود، به واسـطه شغل و مقامی که دارند، حق انتخاب شدن در مجلس را ندارند مگر اینکه از سه ماه قبل از اینکه در انتخابات ثبت نام کنند از سمت خود خارج شده باشند و استعفاء داده باشند و دیگر در آن پست شغلی مشغول خدمت نباشند.
کسانی که به عنوان نمایندگان مجلس انتخاب می گردند باید تابعیت جمهوری اسلامی ایران را داشته باشند و عاقل باشند.
بر اساس اصل ۶۴ تعداد نمایندگان مجلس شورای اسلامی باید ۲۷۰ نفر باشد و از سال ۱۳۶۸ به بعد از هر ده سال با در نظر گرفتن شرایط موجود از قبیل عوامل انسانی و سیاسی و جغرافیایی و هم چنین عواملی از این دسته حداکثر می توانند ۲۰ نفر را به نمایندگان مجلس اضافه کنند. زرتشتیان، کلیمیان هر کدام یک نماینده و مسیحیان و آشوری و کلدانی مجموعا یک نماینده و مسیحیان ارمنی جنوب و شمال، هر کدام یک نماینده انتخاب می کنند
شیوه و کیفیت جلسات و مذاکره هایی که در مجلس انجام میشود
با توجه به اصل ۶۵ می توانیم اینگونه بیان کنیم که مجلس با حضور داشتن ۳۲ دو نفر از مجموع نمایندگان مجلس رسمیت پیدا می کند و همچنین در جلسه اول تمامی نمایندگان که حضور دارند باید سوگند یاد کنند و اگر نماینده حضور نداشت در جلسه بعدی سوگند را اجرا می کند.
تمامی مذاکرات مجلس شورای اسلامی باید به صورت علنی برگزار گردد و همچنین گزارش کامل از مجلس باید به صورت رسمی در روزنامه رسمی و همچنین از طریق رادیو به اطلاع کلیه مردم برسد و اگر شرایط اضطراری باشد به خاطر امنیت کشور نتوانند مجلس را به صورت علنی برگزار کنند با توجه به تقاضای رئیس جمهور یا یکی از وزرا و یا ۱۰ نفر از نمایندگان مجلس جلسه به صورت غیر علنی برگزار می گردد و اعتبار جلسات غیر علنی به این می باشد که شورای نگهبان حضور داشته باشند و همچنین به تصویب سه چهارم نمایندگان مجلس برسد.
بعد از اینکه شرایط عادی شد و از حالت اضطراری خارج گردید مصوبات جلسه غیر علنی باید به حضور و اطلاع عموم برسد.
طبق اصل ۷۰ رئیس جمهور و معاونان و همچنین وزیران او به صورت جمعی یا انفرادی حق شرکت در جلسات علنی را دارا هستند. همچنین آنها می‌توانند در این جلسات مشاورین خود را به همراه داشته باشند و در صورتی که نمایندگان نیاز ببینند که وزرا حضور داشته باشند آنها موظف هستند که حضور پیدا کنند و هرگاه که بخواهند تقاضا کنند مطالب آنها شنیده می شود.
مجلس شورای اسلامی چه وظیفه ها و اختیاراتی دارد؟
اختیاراتی که مجلس شورای اسلامی دارد بسیار سنگین و وسیع می باشد.
اما مهمترین وظایفی که مجلس دارد به قرار زیر است:
- یکی از مهمترین و اصلی ترین وظایف مجلس شورای اسلامی وضع کردن قانون میباشد مجلس در هر زمینه ای که لازم ببیند می تواند در آن زمینه قانون وضع کند. آنجا که در اصل ۷۱ بیان شده است «مجلس شورای اسلامی در عموم مسائل در حدود مقرر در قانون اساسی می تواند قانون وضع کند.»
- همچنین مجلس نمی‌تواند وضع کردن قانونی که در حیطه اختیار خود می باشد را در اختیار شخص یا هیئت دیگری قرار دهد مگر اینکه در موارد ضروری وضع کردن بعضی از قوانین را میتواند با یک سری شرایط به کمیسیون های داخلی بسپارد.
- مجلس میتواند لوایح دولتی و همچنین طرح های قانونی را بررسی کند.
- حقِ دادن طرحهای قانونی و بررسی آنها و نیز حق بررسی لوایح دولتی.
- مجلس باید یک سری آیین نامه های داخلی برای خود مجلس وزن کند تا روش کار مجلس را مشخص کند و همچنین در کارهای نمایندگان نقش اساسی دارد.
- در همه پرسی در مسائل بسیار مهم اقتصادی سیاسی و اجتماعی و یا فرهنگی مجلس حق تصویب و رجوع به آن را دارد
- مجلس می تواند هر نوع مالیات و همچنین معافیت و بخشودگی و تخفیف از مالیات را وضع کند.
- بودجه سالانه کشور که به صورت یک لایه از طرف دولت تهیه می گردد را مجلس تصویب میکند.
- اختیارات مهمی که دیوان محاسبات کشور دارد زیر نظر مجلس شورای اسلامی میباشد.
- مجلس می تواند انتخابات را در زمان جنگ در قسمتی از کشور و یا تمامی کشور برای مدت معلومی و با شرایط ذکر شده توقف آن را تصویب کند.
- مجلس قوانین عادی را شرح و تفسیر می کند.
- در تمام امور کشور مجلس اجازه تحقیق و تفحص دارد.
- مجلس می تواند عهدنامه ها و قراردادها و همچنین موافقت نامه های بین المللی را تصویب کند
- اگر نیازی باشد در خطوط مرزی و به صورت اصلاحات خیلی جزئی با توجه به مصالح و غیره می تواند هر گونه تغییری را تصویب کند.
- در مواقعی که جنگ و شرایط اضطراری وجود دارد می تواند حکومت نظامی تصویب کند.
- کمک کردن به داخل و یا خارج با دادن وام و یا کمک بدون عوض از طرف دولت باشد باید مجلس آن را تصویب کند.
- کارشناسان خارجی را در مواقع ضروری که استخدام می کنند باید به تصویب مجلس برسد.
- انتقال دادن بناها و اموال دولتی و همچنین نفایس ملی به غیر باید به تصویب مجلس برسد
- هر کدام از نمایندگان مجلس در برابر ملت مسئولیت دارند و باید در تمام مسائل داخلی و خارجی کشور نظر بدهند.
- تـصویب دائمی اساسنامه سازمانها، شرکت ها، موسسات دولتی یا وابسته به دولت را با توجه به رعایت اصل ۷۲ به دولت و یا به کمیسیون های ذیربط واگذار نماید
- مجلس به هیئت وزیران رای اعتماد می دهد.
- مجلس میتواند هیات وزیران و یا هر یک از وزرا را استیضاح کند و این استیضاح در صورتی در مجلس مطرح می‌گردد که حداقل به امضای ۱۰ نفر از نمایندگان مجلس برسد.
- استیضاح کردن رئیس جمهور را در صورتی می توان در مجلس مطرح کرد که حداقل ۳۱ نفر از نمایندگان آن را امضا کرده باشند و اگر اکثریت ۳۲ کل نمایندگان به بی کفایتی رئیس جمهور رای داده باشند تشریفات لازم برای اجرا کردن بند ۱۰ اصل ۱۱۰ به اطلاع مقام معظم رهبری می رسد.
- اگر کسی درباره نحوه کار مجلس یا قوه قضاییه و یا مجریه شکایت داشته باشد می تواند شکایت لازم را به صورت کتبی به مجلس شورای اسلامی ارائه دهد و همچنین وظیفه ای که مجلس شورای اسلامی دارد این است که به شکایت رسیدگی کرده و آن را بررسی کرده و پاسخ لازم و کافی به آن بدهد.
اگر شکایت در ارتباط با قوه مجریه و یا قضایی باشد باید به آنها رسیدگی کند و از آن ها در این زمینه پاسخ کافی بخواهد به همچنین در یک مدت زمان مشخصی و مناسبی نتیجه را اعلام کند و اگر نتیجه مربوط به عموم مردم باشد باید آن را به اطلاع عموم برساند. - بعد از اینکه رئیس قوه قضاییه پیشنهاد داد ۶ نفر از حقوقدان های شورای نگهبان را انتخاب میکند.
- از شش عضوی که بر صدا و سیما نظارت دارند دو عضو اش را مجلس انتخاب می کند.
- برای بازنگری قانون اساسی ده نفر را به عنوان اعضای شورا انتخاب می کند.
نمایندگان مجلس و مصونیت آن ها
نکته قابل توجه این جا می باشد که نمایندگان مجلس با این همه وظیفه و اختیاراتی که دارند ترجمه قانون اساسی از یک مصونیت پارلمانی برخوردار هستند با توجه به اصل ۸۶ قانون اساسی مصونیتی که نمایندگان مجلس دارند باید در خصوص رای نظراتی باشد که در داخل مجلس برگزار می گردد. اگر هم در خارج از مجلس باشد باید در ارتباط با کار نمایندگی باشد.
