به موجب ماده ۲ قانون مجازات اسلامی ملاک جرم شناختن یک رفتار تعیین شدن مجازات برای آن است لذا چون مجازات دارد جرم است و به همین دلیل رفتار اعم از فعل یا ترک فعل که در قانون برای آن مجازات تعیین شده جرم محسوب می گردد. یکی از جرایم نامبرده شده در قانون مجازات اسلامی جرم افساد فی الارض میباشد. این جرم در گروه جرایم مستوجب حد جای میگیرد. در این نوشتار قصد داریم به بررسی جرم افساد فی الارض بپردازیم.
قبل از ورود به بحث اصلی باید عناصر متشکله جرم را تعریف و توضیح دهیم و سپس جرم افساد فی الارض را بر اساس این عناصر معرفی کنیم. جرایمی که در قانون مجازات اسلامی جرم انگاری شده‌اند دارای سه عنصر به نامهای عنصر قانونی عنصر مادی و عنصر روانی هستند. عنصر قانونی یعنی آن مواردی که قانونگذار در آنها دو امر را توامان تصریح کرده است اول عنوان مجرمانه و دوم نوع و میزان مجازات.
دومین عنصر از عناصر جرایم، عنصر مادی می باشد این عنصر دارای اجزایی است که عبارتند از رفتار، اوضاع و احوال و نتیجه. رفتار اعم از فعل یا ترک فعل است که البته مواردی مانند حالت یا فعل ناشی از ترک فعل چون در قانون تصریح نشده است شامل رفتار نمی گردند.
همه جرایم رفتار را برای تشکیل شدن نیاز دارند ولی بر اساس رکن نتیجه جرایم را میتوان به ۱-جرائم مطلق یعنی جرایمی که صرف رفتار برای تحقق جرم کافی است و قانونگذار نتیجه را برای تحقق جرم لازم نمی داند یعنی جرم مطلق جرمی است که نتیجه لازم را ندارد. ۲-جرم مقید به جرمی است که علاوه بر رفتار نتیجه را نیز برای تشکیل جرم لازم دارد مثل قتل که رفتار اقدام سالب حیات است و نتیجه سلب حیات می باشد اصل مطلق بودن جرایم است و مقید بودن جرم امری استثنایی می باشد و نیازمند تصریح است لذا اگر قانون گذار به نتیجه تصریح نکند آن جرم باید مطلق محسوب شود.
یک جرم یا مطلق است و یا مقید و هیچ گاه این دو صفت در یک جرم خاص با یکدیگر جمع نمی شوند بنابراین یک جرم را نمی‌توان در شرایطی مطلق و در شرایط دیگر مقید دانست.
عنصر سوم جرایم عنصر روانی میباشد. تمامی جرایم برای تحقق عنصر روانی لازم دارند خواه جرمی عمدی باشند یا غیر عمدی. بنابراین عنصر روانی جرایم عمدی سوءنیت است و عنصر روانی جرایم غیر عمدی تقصیر می باشد که دارای مصادیقی مانند بی احتیاطی، سهل انگاری و بی مبالاتی و از این قبیل است.
اصل عمدی بودن جرایم است لذا مادامی که قانونگذار در متن ماده به لفظی که دلالت بر تقصیر نماید تصریح نکرده است اصل بر عمدی بودن آن جرم است مگر آنکه استثنائاً به غیر عمدی بودن تسریع شود مثل جرم اتلاف اسناد دولتی توسط مامورین دولتی که به آنها سپرده شده است.
عنصر روانی دارای دو رکن میباشد:
۱-سوء نیت عام که تمامی جرایم عمدی سوء نیت عام را لازم دارد یعنی عالما عامدا مرتکب جرم شوند. عمد یعنی اراده آزاد در ارتکاب جرم مانند آن که تحت تاثیر اکراه نباشد. علم یعنی اینکه شخص بداند که بر رفتارش عنوان مجرمانه مترتب است یعنی بداند که وقتی رفتاری مثل خارج کردن مال را انجام می‌داده بر این رفتار عنوان سرقت مترتب شده است. نکته لازم به ذکر این است که باید به این سوء نیت عام و رفتار ارتکابی تقارن زمانی وجود داشته باشد یعنی در همان لحظه ارتکاب رفتار بدانند که بر رفتارش عنوان مجرمانه مترتب است.
۲-سوء نیت خاص، سو نیت خاص باید بین جرایم مطلق و یا مقید تفکیک قائل شد در جرایم مطلق سوء نیت خاص یعنی قصد خاصی که در قانون برای آن تصریح شده است و لازمه تشکیل جرم می باشد مثل جرم نشر اکاذیب به یکی از دو قصد خاص تشویش اذهان عمومی یا اضرار به غیر لازم میباشد لذا صرف منتشر کردن اکاذیب جرم نیست، و در جرایم مقید به سوء نیت خاص یعنی قصد نتیجه لذا ممکن است قصد نتیجه.
با این توضیحات بحث را به جرم افساد فی الارض اختصاص می‌دهیم.
مفسد فی الارض، انجام دهنده جرم های سنگین آن هم به شکل وسیع
جرم افساد فی الارض در قانون سال ۱۳۹۲ بیان شده است و به صورت مستقل جرم انگاری شده است.
به موجب ماده ۲۸۶ قانون مجازات اسلامی:
” هرکس به‌طور گسترده، مرتکب جنایت علیه تمامیت جسمانى افراد، جرایم علیه امنیت داخلى یا خارجى کشور، نشر اکاذیب، اخلال در نظام اقتصادى کشور، احراق و تخریب، پخش مواد سمى و میکروبى و خطرناک یا دایرکردن مراکز فساد و فحشا یا معاونت در آنها گردد به‌گونه‌اى که موجب اخلال شدید در نظم عمومى کشور، ناامنى یا ورود خسارت عمده به تمامیت جسمانى افراد یا اموال عمومى و خصوصى، یا سبب اشاعه فساد یا فحشا در حد وسیع گردد مفسد فى‌الارض محسوب و به اعدام محکوم مى‌گردد.
تبصره – هرگاه دادگاه از مجموع ادله و شواهد قصد اخلال گسترده در نظم عمومى، ایجاد ناامنى، ایراد خسارت عمده و یا اشاعه فساد یا فحشا در حد وسیع و یا علم به مؤثربودن اقدامات انجام شده را احراز نکند و جرم ارتکابى مشمول مجازات قانونى دیگرى نباشد، با توجه به میزان نتایج زیانبار جرم، مرتکب به حبس‌تعزیرى درجه پنج یا شش محکوم مى‌شود.”
عنصر مادی جرم افساد فی الارض
همانطور که در قسمت مقدمه بیان نمودیم عنصر مادی شامل سه جز میباشد که عبارتند از رفتار اوضاع، احوال و نتیجه.
رفتار: پیش از این گفتیم که تمامی جرایم نیازمند رفتار می باشند و نمی توان هیچ جرمی را بدون اینکه رفتاری انجام شده باشد جرم تلقی کرد. جرم افساد فی الارض تنها جرمی است که استثناً رفتار آن، خود شامل جرایم متعددی است و نمی توان رفتار خاصی را به عنوان رفتار این جرم نامید. بنابراین تعریف جرایم متفاوتی که در قانون ذکر شده اند در صورتی که در شرایط و اوضاع و احوال خاصی قرار گیرند جرم افساد فی الارض تلقی می‌شوند و باید مطابق با مجازات تعیین شده برای این جرم مجازات شوند.
در افساد فی الارض رفتار جرایمی به عنوان عنصر مادی بیان شده است که عبارت است از جنایت علیه تمامیت جسمانی، جرایم علیه امنیت، نشر اکاذیب، اخلال در نظام اقتصادی، احراق و تخریب، پخش مواد سمی میکروبی و خطرناک، دایر کردن مراکز فساد و فحشا. مواردی که نام بردیم مواردی بودند که به عنوان رفتار جرم افساد فی الارض شناخته شده اند که در صورتی که شرایط رعایت گردد و جرم افساد فی الارض با ارتکاب به این جرایم ارتکاب خواهد یافت.
بیشتر مطالعه کنید: تفاوت جرم جعل و جرم کلاهبرداری
اوضاع و احوال: برای ارتکاب جرم افساد فی الارض نیازمند اوضاع و احوال خاصی میباشیم و آن این است که باید جرایمی که نام بردیم به صورت گسترده ارتکاب یابند و در صورتی که جرایم نامبرده به صورت گسترده ارتکاب نیافته باشند نمی‌توان گفت که جرم افساد فی الارض محقق شده است بلکه جرم ارتکاب یافته همان جرمی است که به عنوان رفتار جرم افساد فی الارض بیان شده است.
برای مثال زمانی که شخصی اقدام به نشر اکاذیب به صورت گسترده می نماید و نتیجه مورد نظر نیز حاصل می‌گردد عنوان جرم ارتکابی افساد فی‌الارض است در حالی که اگر همان فرد اقدام به نشر اکاذیب کند که به صورت گسترده نیست در این حالت جرم ارتکاب یافته جرم نشر اکاذیب می باشد نه جرم افساد فی الارض.
نتیجه: جرم افساد فی الارض یکی از جرایم مقید می باشد. همانطور که در قسمت مقدمه ذکر نمودیم، جرایم مقید، جرایمی هستند که برای تحقق نیازمند نتیجه خاصی می باشند و در صورتی که آن نتیجه محقق نگردد مانند آن است که جرمی انجام نشده است. جرم افساد فی الارض یکی از این سه نتیجه می باشد:
- اخلال شدید در نظم عمومی و ناامنی
- ورود خسارت عمده به تمامیت جسمانی افراد یا اموال عمومی و خصوصی
- اشاعه فحشا یا فساد در حد وسیع.
بنابراین در مثال نشر اکاذیب در صورتی که این جرم به صورت گسترده ارتکاب یابد و سبب هیچ یک از این نتایج نگردد باز نمی توان گفت که جرم افساد فی الارض محقق شده است بلکه آنچه محقق شده جرم نشر اکاذیب می باشد ولی در صورتی که همین جرم نشر اکاذیب منجر به نتایج نامبرده گردد جرم افساد فی الارض محقق شده است.
با جمع رفتار اوضاع و احوال و نتیجه اگرچه عنصر مادی افساد فی الارض تحقق یافته است اما چون این جرم، جرمی مقید است از نظر عنصر روانی نیازمند سوء نیت خاص میباشد که یا قصد نتیجه است و یا علم به قصد متیجه چرا که در جرایم مقید سوءنیت یا قصد نتیجه می باشد یا علم به قصد نتیجه می باشد.
چنانچه سوء نیت خاص اثبات نشود با رعایت ترتیب:
- در صورتی که همان مقدار رفتار جرم مستقل می باشد مجازات همان جور بر وی اجرا خواهد گردید.
- در صورتی که آن مقدار رفتار جرم مستقل این باشد در این حالت حبس درجه ۵ یا ۶ بر شخص مرتکب اعمال خواهد گردید.
شرایط تحقق جرم افساد فی الارض
به صورت خلاصه بر اساس آنچه پیش از این بیان نمودیم برای تحقق جرم افساد فی الارض نیازمند شرایطی می باشیم که عبارتند از:
- ارتکاب جرایم جنایت علیه تمامیت جسمانی افراد، جرایم علیه امنیت داخلی و خارجی کشور، نشر اکاذیب و اخلال در نظام اقتصادی کشور، احراق و تخریب، پخش مواد سمی و میکروبی خطرناک، دایر کردن مراکز فساد و فحشا و معاونت در این جرایم به صورت گسترده.
- شرط دوم برای تحقق جرم افساد فی الارض این است که در صورت ارتکاب جرایم نام برده شده در شرط اول به صورت گسترده، باید نتایجی از قبیل اخلال شدید در نظم عمومی کشور یا ناامنی یا ورود خسارت عمده به تمامیت جسمانی افراد یا اموال عمومی و خصوصی یا اشاعه فساد و فحشا در حد وسیع محقق گردد.
معاونت در جرم افساد فی الارض
در تمامی جرایمی که عنصر مادی افساد فی الارض را تشکیل می دهند در صورتی که شخصی در آن ها معاونت نماید مشروط به آنکه نتیجه به صورت وسیع واقع گردیده باشد او نیز به عنوان مفسد فی الارض مجازات خواهد شد اگرچه خود او، جرم را مرتکب نشده باشد. مثلا کسی که دایر نمودن مراکز فساد و فحشا را در حد وسیع تسهیل کرده باشد مجازات وی مجازات شخص مفسد فی الارض خواهد بود.
مجازات جرم افساد فی الارض
مجازات شخص مفسد فی الارض اعدام می باشد و در صورتی که دادگاه از مجموعه ادله و شواهد قصد اخلال گسترده در نظم عمومی یا ایجاد ناامنی یا ایراد خسارت عمده یا اشاعه فساد و فحشا در حد وسیع و یا علم موثر بودن اقدامات انجام شده را احراز نکند و جرم ارتکابی هم مشمول مجازات قانونی دیگری نباشد با توجه به میزان نتایج زیان باری که جرم داشته است مرتکب را به حبس تعزیری درجه پنج یا شش محکوم می نماید و در صورتی که دادگاه از مجموع ادله و شواهد قصد اخلال گسترده در نظم عمومی یا ایجاد ناامنی یا ایراد خسارت عمده یا اشاعه فحشا و فساد در حد وسیع و یا علم به موثر بودن اقدامات انجام شده را احراز نکند ولی جرم ارتکابی خود مجازات دیگری در قانون داشته باشد بر اساس همان مجازات قانونی مرتکب را مجازات خواهد نمود.
احکام خاص جرم افساد فی الارض
جرم افساد فی الارض در موادی از قانون مجازات اسلامی نام برده شده است و احکام خاصی در خصوص آن وضع گردیده است. در این قسمت به بیان این موارد و احکام خاص در خصوص این جرم میپردازیم.
- طبق ماده ۳۶ قانون مجازات اسلامی، حکم محکومیت قطعی در جرم افساد فی الارض، در یکی از روزنامه‌های محلی در یک نوبت منتشر می‌شود، به‌شرطی‌که انتشار حکم موجب اخلال در نظم یا امنیت نشود.
- اگر شخصی مرتکب معاونت در جرم افساد فی الارض شود، طبق بند «ث» ماده ۴۷ قانون مجازات اسلامی، صدور حکم و اجرای مجازات او قابل‌تعلیق و تعویق نخواهد بود.