وصیت نامه سندی است که به وسیله آن فرد برای امور شخصی، شرعی و مالی خود پس از مرگ تعیین تکلیف می کند. نوشتن وصیت نامه امری مستحب است اما اگر کسی بخواهد برای مشخص کردن وضعیت امور جاری اش بعد از مرگ به تنظیم وصیت نامه رو بیاورد، باید از شرایط قانونی تنظیم وصیت نامه آگاه باشد تا وصیت او مطابق با قانون، قابل اجرا باشد. در این مطلب سعی شده تا تمام موارد از چگونگی تنظیم وصیت نامه و شرایط قانونی مربوط به وصیت نامه گرفته تا نمونه وصیت نامه را بررسی کنیم و توضیحات لازم را ارائه کنیم. با ما همراه باشد.
قبل از شروع توضیحات، برای فهم راحت تر مباحث در پیش رو، معنی چند اصطلاح حقوقی را در زیر بیان می کنیم.
- موصی: وصیت کننده
- موصیله: کسی که وصیت تملیکی به نفع او شده است
- موصیبه: مورد وصیت
- وصیّ : کسی که به موجب وصیت عهدی ولیّ بر مورد ثُلث یا بر صغیر قرار داده می شود نامیده می شود.
انواع وصیت و ماهیت حقوقی آنها
وصیت تملیکی: وصیت تملیکی عبارت است از اینکه «کسی عین یا منفعتی را از مال اعم از منقول یا غیرمنقول خود برای زمان بعد از فوتش به دیگری مجاناً تملیک کند».
[quote]
نکته: این وصیت بعد از ایجاب، قبول نیاز دارد. یعنی انجام وصیت نیاز به قبول کردن و پذیرفتن مسولیت از جانب فرد مجری دارد. در این خصوص ماده ۸۲۷ ق.م. مقرر داشته: «تملیک بهموجب وصیت محقق نمی شود مگر با قبول موصیله پس از فوت موصی» پس باید گفت ماهیت این نوع وصیت به عقد نزد است.
[/quote]
وصیت عهدی: وصیت عهدی عبارت است از اینکه «شخصی یک یا چند نفر را برای انجام امر یا اموری یا تصرفات دیگری مأمور مینماید».
[quote]
نکته: در حقیقت وصیت عهدی ماهیت وکالت دارد؛ لیکن معلق به فوت است و در این وصیت قبول شرط نیست؛ لیکن وصی میتواند مادام که مُوصی زنده است وصایت را رد کند و اگر قبل از فوت موصی رد نکرد بعد از آن حق رد ندارد اگر چه جاهل بر وصایت بوده باشد.
[/quote]
انواع وصیت نامه و قواعد حاکم بر آن
در قانون سه شکل از وصیت نامه قابل پذیرش در دادگاهها است. این سه نوع عبارتند از:
- وصیت نامه خودنوشت: در اصطلاح قانون امور حسبی وصیت نامه خودنوشت وصیتی است که: « تمام آن به خط موصی نوشته شده و دارای تاریخ روز و ماه و سال به خط موصی بوده و به امضاء او رسیده باشد. » این وصیت نامه سند عادی بوده، بنابراین، وارثان موصی و سایر کسانی که در مقابل آن قرار میگیرند میتوانند در اصالت سند تردید کنند.در این صورت بر عهده موصیله است که انتصاب وصیت نامه را به شخص موصی اثبات کند و در این راه تابع قواعد عمومی است.
اعتراض به تاریخ وصیت نامه خودنوشت
در موردی که اصالت وصیت نامه محرز باشد؛ ولی به درستی تاریخ آن اعتراض می شود، مدعی کسی است که تاریخ را برخلاف ظاهر نادرست می داند و باید آن را در دادگاه ثابت کند. در این دعوا شهادت به تنهایی نمی تواند کافی باشد (ماده ۱۳۰۹ قانون مدنی) و مدعی باید با استناد اقرار موصی یا اسناد دیگر غلط بودن تاریخ را اثبات نماید.
- وصیت نامه رسمی: بر طبق ماده ۲۷۷ قانون امور حسبی: «ترتیب تنظیم وصیت نامه رسمی و اعتبار آن به طوری است که برای اسناد تنظیم شده در دفاتر اسناد رسمی مقرر است» بدین ترتیب در حقوق ما، وصیت نامه رسمی تشریفات خاص ندارد و همچون سایر اسناد رسمی تنظیم می شود به تکلیف ماده ۲۲ آیین نامه قانون ثبت اسناد و املاک، مفاد وصیت در سند مالکیت قید و خلاصه آن به دفتر املاک فرستاده می شود؛ ولی این خلاصه در دفتر املاک ثبت نمی شود مگر بعد از فوت موصی و احراز اینکه اختلافی در بین نیست. (مواد ۵ و ۶ آییننامه ماده ۲۹۹ ق امور حسبی)
[quote]
نکته: اعتبار وصیت نامه رسمی مانند سایر اسنادی است که در دفاتر اسناد رسمی ثبت می شود (ماده ۲۷۷ قانون امور حسبی) بنابراین، وصیت نامه رسمی خواه موضوع آن مال منقول باشد یا غیرمنقول بدون اینکه نیاز به حکمی از دادگاه باشد قابل اجراست (مواد ۹۲ و ۹۳ قانون ثبت) همچنین تمام محتویات و امضاهای مندرج در آن رسمی و معتبر است و تنها میتوان در برابر آن ادعای جعل کرد. (ماده ۱۲۹۲ قانون مدنی و ماده ۷۰ اصلاحی قانون ثبت)
[/quote]
- وصیت نامه سری: وصیت نامه سری در قانون امور حِسبی (امور غیرترافعی) تعریف نشده است ولی از جمع مواد ۲۷۹ و ۲۸۰ میتوان گفت: «وصیتی است که توسط موصی امضاء و لاک و مهر می شود و در ادارات ثبت محل اقامت او، یا محل دیگری که در آییننامه وزارت دادگستری معین شده است به امانت گذارده می شود».
بنابراین، وصیت نامه سری در واقع مخلوطی از وصیت نامه رسمی و خودنوشت است، ضرورتی ندارد که وصیت نامه سری به خط موصی باشد و کافی است که به امضای او برسد (ماده ۲۷۰ قانون امور حسبی).
با وجود این هرگاه شخصی که توانایی سخن گفتن ندارد بخواهد وصیت نامه سری تنظیم کند باید آن را به خط خود بنویسد و امضا کند و در حضور مسئول دفتر رسمی روی نوشتۀ خود بنویسد که «این برگ وصیت نامه او است» در این صورت مسئول دفتر نیز باید روی پاکت یا لفافی که وصیت نامه در آن است بنویسد که عبارت مزبور را موصی در حضور او نوشته است (ماده ۸۰۲ قانون امور حسبی)
نکته: بیسوادان از تنظیم وصیت نامه سری ممنوعند.
سندی که خارج از این سه شکل باشد بهعنوان وصیت نامه پذیرفته نمی شود هرچند که اصالت آن مورد تردید و انکار قرار نگیرد با وجود این هرگاه اشخاص ذی نفع (ورثه) به وجود وصیت نامه اعتراف کنند دادگاه آن را رد نمیکند. (ماده ۳۱۳ قانون امور حسبی) وصیت نامه سند عادی است منتها چون موصی با امانتگذاردن وصیت نامه به صحت آن اقرار کرده است به نظر میرسد که مدعی عدم اصالت باید بار اثبات آن را به دوش بکشد.
نکته مهم: که وصیت باید کتبی باشد تا بتوان در دادگاه به آن استناد کرد و وصیت شفاهی پذیرفته نمی شود؛ یعنی با شهادت نمیتوان وصیت را اثبات کرد و این درست مخالف قاعدهای است که در فقهالاسلام شهرت دارد.
ویژگی های ذاتی وصیت
طبق تعریف وصیت در قانون مدنی، سه صفت ذاتی و مهم برای این عمل حقوقی بیان می شود:
- تعلیق به فوت: وصیت برای زمان بعد از فوت موصی انشاء می شود.
- رایگانی تملیک: تملیک مستقیم موصی به رایگان است و نمی تواند در برابر عوض قرار گیرد و وصیت را بهصورت معامله معوض درآورد.
- قابلیت رجوع: قانون مدنی در مواد ۸۲۹ و ۸۳۸ به اختیار موصی در رجوع از وصیت تصریح کرده است.
ماهیت حقوقی وصیت
- در مورد وصیت تملیکی: وفق ماده ۸۲۷ قانون مدنی: تملیک بهموجب وصیت محقق نمی شود مگر با قبول موصیله پس از فوت موصی منوط ساختن تملیک به قبول موصیله نشانۀ نقص سبب است که پس از انشاء وصیت و فوت به وجود میآید پس باید پذیرفت که کمال سبب در مادۀ ۸۲۷ قانون مدنی منوط به جمع ایجاب و قبول است و چنین ماهیتی را باید عقد شمرد هرچند سایر اوصاف قرارداد در آن جمع نباشد.
- درباره وصیت عهدی: ماده ۸۳۴ قانون مدنی اعلام میکند: «در وصیت عهدی قبول شرط نیست؛ لیکن وصی میتواند مادام که موصی زنده است وصایت را رد کند…» پس قبول وصی در ایجاد سمت وصایت برای او هیچ نقشی ندارد تنها به اراده موصی به وجود میآید پس میتوان پذیرفت که وصیت عهدی ایقاع است.
اثبات وصیت
در قانون مدنی حکم ویژه ای برای اثبات وصیت وجود ندارد و تابع قواعد عمومی است؛ ولی در قانون امور حسبی که مؤخر از آن است دو نوع وصیت نامه پیشبینی شده است:
- وصیت در موارد عادی؛
- وصیت در موارد فوق العاده.
مطابق این قانون اثبات وصیت در صورتی ممکن است که وصیت نامه بر پایه و عنوان ویژه قانون تنظیم شود پس از احکام قانون امور حسبی و بهویژه ماده ۲۹۱ آن بهخوبی برمیآید که وصیت شفاهی اعتبار آن را با شهادت نمیتوان اثبات کرد مگر اینکه اشخاص ذینفع به صحت وصیت اقرار کنند.
چنانکه اشاره شد هرگاه اشخاص ذی نفع به صحت وصیت اقرار کنند. مفاد آن محترم و قابل اجراست. هرچند که به شکل یکی از وصیت نامههای پیشبینی شده در قانون امور حسبی در نیامده باشد البته طبق رأی وحدت رویه ۵۴-۱۳/۱۰/۱۳۵۱ در صورت تأیید بعضی از وراث فقط در مورد سهم این اشخاص وصیت نافذ و قابل اجراست. متن رأی وحدت رویه بدین شرح است: «… نظر به اینکه از ماده (۲۹۱) قانون امور حسبی که پذیرفته شدن وصیت نامه عادی را مشروط به تصدیق اشخاص ذینفع در ترکه دانسته است لزوم تأیید کلیه ورثه استفاده نمی شود و عدم تصدیق بعضی از وراث مانع نفوذ و اعمال وصیت در سهم وراثی که آن را قبول کردهاند نیست و ماده (۸۳۲) ق.م. نیز مؤید این معنی است و بر طبق مواد (۱۲۷۵) و (۱۲۷۸) ق.م. اقرار هرکس نسبت به خود آن شخص نافذ و مؤثر است و ملزم به اقرار خود خواهد بود. رأی شعبه دهم دیوانعالی کشور که وصیت نامه عادی را در سهم وراثی که آن را تصدیق کردهاند نافذ دانسته صحیحاً صادر شده است…»
از مفاد ماده ۲۹۱ برمیآید که اقرار به صحت وصیت باید بعد از فوت باشد؛ زیرا پیش از فوت، وارثان «ذی نفع» به معنای واقعی نیستند و حقوق احتمالی آنان برای تحقق عنوان مزبور کافی نیست پس اگر وصیت نامهای به خط یکی از وارثان و با امضای موصی نوشته شود و وارثان نیز آن را امضا کنند چنین ورقهای بهعنوان وصیت نامه در دادگاه پذیرفته نمی شود.