ضمان در لغت یعنی قبول کردن، بر عهده گرفتن، مسئولیت داشتن و… انواع گوناگونی از ضمان در فقه و قانون مدنی یافت می شود.
مانند:
- ضمان قهری.
- ضمان عقدی.
- ضمان درک.
- ضمان ید.
- ضمان عهده.
که این موارد و انواع ضمان و مفاهیم مشابه را می توانید در همین سایت مطالعه بفرمایید. اما در اینجا قصد داریم کمی وسیع تر از ضمان عهده سخن بگوییم.
فهم ضمان عهده، بدون دانستن ضمان درک کمی دشوار به نظر می رسد از این جهت که یاد گرفتن این دو با هم کمک بیشتری در فهم بهتر این دو نهاد فقهی و حقوقی خواهد کرد.
در قانون مدنی ضمان درک کمی با مسامحه و می توان گفت به اشتباه یکی از آثار عقد صحیح یا بیع صحیح را ضامن درک دانستن بایع یا فروشنده و خریدار است.
در واقع این دو نوع ضمان یعنی ضمان عهده و ضمان درک در عمق مفهوم آن نوعی معامله با مال غیر در میان است.
در ضمان درک بعدا معلوم می شود که جنس و کالا یا مبیع مال کسی دیگر است؛ پس در اینجا بایع، ضامن متعلق به کسی دیگر بودن مبیع (کالای فروخته شده) است.
اما در ضمان عهده این ترس وجود دارد که نکند مالی که مورد معامله قرار می گیرد مال دیگری باشد لذا کسی می آید و ضمانت می کند.
برای مثال از خریدار که اگر مال فروخته متعلق به دیگری در آمد من ضامنم که پولت را پس بدهم.
در ادامه به صورت مفصل این دو را بررسی خواهیم کرد.
منظور از ضمان عهده چیست و ارتباط آن با ضمان درک با مثال
دَرَک به معنی متعلق حق غیر در آمدن است در اصطلاح البته در لغت متفاوت است.
ضمان دَرَک به این معنا است که اگر فروشنده (بایع) و خریدار معامله ای کردند و در این میانه کالایی و پولی را رد و بدل کردند.
برای مثال فروشنده ماشینش را می دهد به ۱۰۰ میلیون تومان یا اینکه ماشین خود را می دهد در برابر ماشین دیگری.
در اینجا اگر در این معامله کاشف به عمل آید یا معلوم شود که مال یکی از طرفین متعلق به خود طرف نبوده و مال کسی دیگر بوده و آن فرد هم راضی به این معامله نبوده یا اصلا به طور کلی معامله به دلیلی باطل باشد، در اینجا برای مثال اگر بایع ماشینی را که فروخته مال خودش نباشد و مال شخص دیگر باشد اصطلاحا می گویند بایع ضامن درک مبیع (ماشین) است، یعنی بایع مسئول و ضمان مستحق للغیر یا مال دیگری در آمدن مبیع (ماشین) است.
لذا اثر این ضمان درک مبیع پس دادن ثمن و رد ثمن (پول) به مشتری است.
بیشتر بخوانید: توافق خریدار و فروشنده در خصوص پرداخت ثمن معامله توسط ثالث
این امر در مورد مشتری هم صدق می کند یعنی اگر مشتری مال دیگری را به فروشنده بدهد ضامن درک ثمن است یعنی ضامن مال غیر و مستحق للغیر در آمدن ثمن است و اثر این مسئولیت این است که مبیع (در اینجا ماشین) فروشنده را پس بدهد.
در اینجا یاد گرفتیم که در ضمان درک فروشنده یا خریدار ضامن مستحق للغیر (مال شخص دیگر) در آمدن مبیع یا ثمن هستند.
و فروشنده و خریدار در هر حال مسئول و ضامن این قضیه پیش آمده هستند.
بدون آنکه در زمان عقد این امر گفته شده یا تصریح شده باشد که فروشنده یا خریدار ضامن باشد. یعنی حتی اگر این افراد به ضمانت خود اشاره ای نکنند. خود قانون آنان را ضامن قرار داده است.
اما ضمان عهده وقتی است که قبل از آنکه اصلا کاشف به عمل آید و قبل از آنکه اصلا معلوم شود که مبیع یا ثمن مال غیر است؛ ضامنی برای آن گرفته شود.
برای مثال خریدار گوشی را از فروشنده به مبلغ ۱۰ میلیون تومان می خرد اما از این می ترسد که مبادا این گوشی (یا هر مال دیگری) مال کسی دیگر باشد.
لذا یک شخص ثالث ضمانت می کند که اگر این گوشی مال کسی دیگر از آب در آمد من ضامنم که پولت را پس بدهم (پس با خیال راحت معامله کن).
این نوع ضمان را ضمان عهده می نامند.
برخی فقها معنای عهده در ضمان عهده را ذمه در نظر گرفته اند و معتقدند که ضمان عهده را از این جهت ضمان عهده گفته اند که ضامن موظف است آنچه را که بر عهده بایع است را رد کند.
شرایط و اوصاف ضمان عهده
به این خاطر که در اینجا شخص ثالثی می آید و ضمانت می کند این نوع از ضمانت، ضمان عقدی محسوب می شود.
بر خلاف ضمانت بایع در ضمان درک که ضمان قهری و خود به خودی دانسته می شد در درستی این نوع ضمان میان فقها می توان گفت ادعای اجماع و اتفاق نظر وجود دارد.
از شرایط تحقق ضمان عهده این است که مالی که فروشنده فروخته یا مالی را که خریدار در عوض پرداخت داده است، کاشف به عمل آید مال خودشان نبوده یا اینکه معامله باطل باشد برای مثال یکی از طرفین معامله اهلیت نداشته باشد و مجنون باشد.
برای مثال در ضمان عهده شخص ثالثی ضامن بایع می شود که اگر مبیع مال غیر در آمد ضامن و مسئول باشد در مقابل خریدار به این معنا که اگر در صورتی که مال کسی دیگر از آب در آمد ضامن پول مشتری را پس بدهد.
حال اگر این گونه شد شخص ثالث ضامن شده باید مالی را که خریدار پرداخته به بایع به وی پس بدهد و در صورتی که از بین رفته باشد باید به میزان قیمت وی به خریدار تادیه کند.
اما نظری معتقد است که مبنای ضامن عهده تعهد به فعل ثالث است بدین صورت که ضامن تعهد می کند که اگر مال معامله شده مال غیر از آب در آمد.
وی تعهد دارد مشتری یا فروشنده را راضی کند که مبیع یا ثمن را پس بدهد.
پس در اینجا چنین باید گفت که ضامن تعهد می کند در مقابل مالک که متصرف را راضی کند که مال مالک را برگرداند.
در غیر این صورت اگر نتواند خودش مسئول جبران خسارت خواهد بود.
شرایط صحت ضمان عهده /ماهیت ضمان عهده
باید گفت به جز شرایط عمومی و عام صحت معاملات مثل اهلیت، مشروعیت موضوع، معین بودن موضوع و رضای طرفین لازم است شرایط دیگری که شرایط اختصاصی عقد است حاصل شود تا ضمان عهده صحیح باشد.
- وجود یک دین یا سبب دین.
- علم اجمالی.
- منجر باشد و معلق به امری نباشد این ضمان.
اگر ما نظریه تعهد به فعل ثالث را قبول کنیم به جای عقد ضمان در اینجا دیگر اختلاف فقها در وجود دین یا عدم وجود دین منتفی می شود.
زیرا برخی معتقدند این نوع ضمان هنوز دینی ندارد و ضمان بدون دین هم باطل است، اما باید گفت که سبب دین در ضمان همان عقد بیع است.
در باره علم اجمالی باید گفت که حتی اگر ضامن نداند اجمالا که ضمانتی را که انجام می دهد از چه مقدار است یعنی مثلا نداند، ثمنی که وی دارد آن را ضمانت می کند چه مقدار است باز هم صحیح است.
تفاوت ضمان عهده با ضمان درک
در ضمان درک خریدار و فروشنده بدون اختیار و به اجبار قانون، ضامن پس دادن مال طرف مقابل در صورت مستحق للغیر در آمدن مال هستند.
اما در ضمان عهده شخص ثالثی با اختیار خود همین قضیه پس دادن مال را ضمانت می کند.
درباره ضمان عهده عده ای به تضمین فعل ثالث اشاره کرده اند و حتی اگر بگوییم عقد ضمان است باید گفت ضمان عقدی است، اما ضمان خریدار و فروشنده در ضمان درک، به صورت خود به خودی حاصل می شود.
ضمان عهده به این معنا که یک شخص ثالثی ضمانت کند که اگر هر یک از مالی که فروشنده فروخته یا خریدار پرداخت کرده مال غیر از آب در بیاید مسئول بازگرداندن مال آن ها خواهد بود.
برای مثال اگر ثالث، ضامن عهده ثمن باشد بدین معنی است که تعهد کرده اگر مبیع مال غیر از آب در آمد پولی را که مشتری داده از فروشنده پس بگیرد.
و اگر ضامن عهده مبیع باشد، به این معنا است که اگر چیزی را که مشتری پرداخت کرده مال غیر باشد وی ضامن است که مبیعی را که خریدار گرفته از وی بگیرد و به بایع یا فروشنده پس بدهد.
نتیجه گیری
ضمان عهده ضمانت شخص ثالث است از باب اینکه اگر برای مثال مبیع مال غیر در آمد یا اینکه معامله به دلیلی باطل باشد، وی موظف است که ثمن خریدار را بازگرداند و عکس این قضیه هم جاری است.
در ضمان عهده عده ای معتقدند که نوعی تضمین فعل ثالث است نه ضمانت، بر مبنای ماده ۱۰ زیرا ممکن است که ثمنی را که خریدار پرداخت کرده یک عین باشد مثل ماشین.
مفاهیمی با واژه های مشترک ضمان نیز وجود دارد که قبلا به بررسی آن ها پرداخته ایم.
مثل ضمان ید، ضمان معاوضی، ضمان عقدی و…
سوالات متداول
منظور از ضمان عهده چیست؟
این که شخص ثالثی از فروشنده یا خریدار در یک معامله ضمانت کند که اگر مالی را که خریده مال غیر از آب در آید یا این که به هر شکلی معامله باطل بوده باشد،وی به عنوان ضامن هر آنچه را که به طرف مقابل پرداخت کرده پس بگیرد و به او بدهد.
ماهیت و چیستی ضمان عهده چیست؟
برخی معتقدند نوعی عقد ضمانت است. برخی دیگر هم معتقدند که تضمین فعل ثالث است.یعنی تعهد به راضی کردن فروشنده یا خریدار به بازگرداندن مال در صورت مستحقق للغیر در آمدن.
اگر ضامن نتواند به تعهد خود عمل نماید تکلیف چیست؟
در اینجا ضامن موظف است مثل یا قیمت آن مال را به مالک پرداخت کند.
ضمان عهده و ضمان درک در کجاها به کار می رود؟
معمولا در جایی به کار می رود که عقد به دلیلی مثل مال غیر بودن یا فضولی بودن باطل باشد و یا اینکه به دلیل دیگری عقد باطل باشد. البته ضمان عهده شامل معیوب بودن جنس نیز می شود.