تفسیر ماده ۱۲۷ قانون مجازات اسلامی

معاونت در لغت از ریشه «عَون» یعنی «کمک کردن و یاری رساندن» گرفته شده است.

در اصطلاح حقوقی نیز به این معناست که شخصی در ارتکاب جرم به دیگران کمک کند، یعنی اگر این کمکهای شخص معاون نباشد ممکن است شخص مباشر هرگز موفق به انجام آن عمل مجرمانه نشود.

عناصر لازم برای تحقق جرم معاونت کدامند؟

هر عملی برای اینکه جرم نامیده شود باید دارای سه عنصر اساسی باشد. این سه عنصر عبارتند از:

• عنصر قانونی.
• عنصر روانی.
• عنصر مادی.

منظور از عنصر قانونی این است که آن عمل باید توسط قانونگذار جرم ­انگاری شده باشد، یعنی برای اینکه بتوانیم یک عملی را جرم بدانیم باید آن عمل قبلاً توسط قانون گذار به عنوان عمل مجرمانه معرفی شده و برای آن مجازات تعیین شده باشد.

منظور از عنصر روانی، همان قصد و نیتی است که فرد برای انجام یک عمل دارد؛ بنابراین اگر عملی که شخص انجام داده، بدون هیچگونه سوء نیتی باشد، نمی‌توان عمل او را عملی مجرمانه در نظر گرفته و برایش مجازات تعیین کرد.

منظور از عنصر مادی نیز همان رفتاری می‌باشد که شخص انجام داده و منجر به به ­وجود آمدن یک عمل مجرمانه شده است.

در مورد معاونت نیز عنصر قانونی این جرم در ماده ۱۲۷ قانون مجازات اسلامی ذکر شده و برای آن مجازات تعیین شده است.

عنصر روانی این عمل نیز مربوط به سوء نیت شخص معاون در کمک ­رسانی به مباشر می‌باشد.

در مورد عنصر مادی نیز باید گفت شخص معاون در صورتی که مرتکب رفتارهای مذکور در ماده ۱۲۶ قانون مجازات اسلامی (ترغیب، تهدید، تطمیع، تحریک، ساختن وسیله، تسهیل کردن کار و…) شود، در واقع مرتکب عنصر مادی جرم شده است.

معاونت در ارتکاب جرم به چه معناست؟

در وقوع هر جرمی ممکن است فرد یا افرادی نقش داشته باشند.

برخی از این افراد ممکن است نقش مستقیم داشته باشند؛ یعنی در به ­وقوع پیوستن جنبه مادی جرم، نقش مستقیم داشته باشند، این افراد را شریک جرم می‌نامند.

ماده ۱۲۵ قانون مجازات اسلامی در این زمینه بیان می‌دارد:

«هرکس با شخص یا اشخاص دیگر در عملیات اجرایی جرمی مشارکت کند و جرم، مستند به رفتار همه آنها باشد خواه رفتار هر یک به تنهایی برای وقوع جرم کافی باشد خواه نباشد و خواه اثر کار آنان مساوی باشد خواه متفاوت، شریک در جرم محسوب و مجازات او مجازات فاعل مستقل آن جرم است».

اما اگر اشخاصی در وقوع جنبه مادی جرم نقش مستقیم نداشته باشند؛ بلکه رفتار آنها جنبه کمک و همیاری در وقوع جرم داشته باشد، یعنی به ­طور غیرمستقیم و در مرحله قبل از وقوع جرم نقش داشته باشند، این افراد را معاون جرم می‌نامند.

شخص معاون ممکن است به طُرُق مختلفی در وقوع جرم تأثیر داشته باشد، این موارد در ماده ۱۲۶ قانون مجازات اسلامی ذکر شده است.

ماده ۱۲۶- اشخاص زیر معاون جرم محسوب می‌شوند:

• هرکس، دیگری را ترغیب، تهدید، تطمیع، یا تحریک به ارتکاب جرم کند یا با دسیسه یا فریب یا سوء استفاده از قدرت، موجب وقوع جرم گردد.
• هرکس وسایل ارتکاب جرم را بسازد یا تهیه کند یا طریق ارتکاب جرم را به مرتکب ارائه دهد.
• هر کس وقوع جرم را تسهیل کند».

بر اساس این ماده برای اینکه یک شخص را به عنوان معاون در وقوع جرم بدانیم، باید او مرتکب یکی از این اعمال در مرحله قبل از وقوع جرم شده باشد.

وحدت قصد معاون و مباشر

نکته ­ای که در مورد تبصره این ماده باید مورد توجه قرار بگیرد این است که همانگونه که قبلاً بیان شد برای وقوع جرم باید سه عنصر «قانونی، مادی، روانی» وجود داشته باشد تا آن عمل را جرم بدانیم، در اینجا نیز در مورد جنبه روانی یعنی قصد و نیت اشخاص در وقوع جرم، باید گفت که قصد و نیت افرادی که مباشر یا شریک در وقوع جرم بوده ­اند با قصد و نیت شخص معاون، ممکن است یکسان یا متفاوت باشد.

پس اگر قصد و نیت همگی یکسان باشد، مجازات معاون بر اساس ماده ۱۲۷ قانون مجازات اسلامی تعیین خواهد شد.

اما اگر قصد و نیت آنها متفاوت باشد، باید بر اساس تبصره ماده ۱۲۶ قانون مجازات اسلامی عمل کرد.

این تبصره بیان می‌دارد:

«تبصره- برای تحقق معاونت در جرم، وحدت قصد و تقدم یا اقتران زمانی بین رفتار معاون و مرتکب جرم شرط است.

چنانچه فاعل اصلی جرم، جرمی شدیدتر از آنچه مقصود معاون بوده است مرتکب شود، معاون به مجازات معاونت در جرم خفیف ­تر محکوم می‌شود».

مجازات معاون جرم چیست؟

شخصی که با زمینه سازی موجب وقوع جرمی شده و او را به عنوان معاون جرم معرفی کردیم، در مورد مجازات او باید بر اساس ماده ۱۲۷ قانون مجازات اسلامی عمل کرد، این ماده مقرر می‌دارد:

در صورتی که در شرع یا قانون، مجازات دیگری برای معاون تعیین نشده باشد، مجازات وی به شرح زیر است:

• در جرائمی که مجازات قانونی آنها سلب حیات یا حبس دائم است، حبس تعزیری درجه دو یا سه.
• در سرقت حدی و قطع عمدی عضو، حبس تعزیری درجه پنج یا شش.
• در جرایمی که مجازات قانونی آنها شلاق حدی است سی و یک تا هفتاد و چهار ضربه شلاق تعزیری درجه شش.
• در جرائم موجب تعزیر، یک تا دو درجه پایین تر از (همان نوع) مجازاتِ (قانونیِ) جرمِ ارتکابی (که برای مباشر در نظر گرفته شده است)».

بنابراین، تعیین مجازات معاون ممکن است به دو شیوه صورت بگیرد:

الف) در برخی موارد ممکن است قانون گذار ضمن تعیین مجازات برای جرمی، به طور مستقل به تعیین مجازات معاون آن جرم نیز بپردازد.

در این زمینه قسمت ابتدای ماده ۱۲۷ نیز اشاره کرده است:

«در صورتی که در شرع یا قانون، مجازات دیگری برای معاون تعیین نشده باشد».

لذا مواردی را می‌توانیم در قانون یا در شرع مشاهده کنیم که به­ طور مستقل برای شخص معاون مجازات تعیین شده باشد.

مثلاً ماده ۶۱۲ قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات و تبصره آن بیان می‌دارد:

«‌ماده ۶۱۲- هرکس مرتکب قتل عمد شود و شاکی نداشته یا شاکی داشته ولی از قصاص گذشت کرده باشد و یا به هر علت قصاص نشود، در صورتی که اقدام وی موجب اخلال در نظم و صیانت و امنیت جامعه یا بیم تجری مرتکب یا دیگران گردد، دادگاه مرتکب را به حبس از سه تا ده سال ‌محکوم می‌نماید.

بیشتر بخوانید: ارکان تشکیل­ دهنده جرم قتل عمد

‌تبصره – در این مورد، معاونت در قتل عمد موجب حبس از یک تا پنج سال (درجه ۵) خواهد بود».

قسمت دوم تبصره ۱ ماده ۱۲۷ نیز مربوط به این مورد می‌باشد که بیان می‌دارد:

«در مورد مصادره اموال (جرم درجه ۱)، انفصال دائم (جرم درجه ۴) و انتشار حکم محکومیت (جرم درجه ۶) که مجازات معاون به ترتیب جزای نقدی درجه چهار (بیش از ۱۸ تا ۳۶ میلیون تومان)، جزای نقدی درجه شش (بیش از ۲ تا ۸ میلیون تومان) و جزای نقدی درجه هفت (بیش از ۱ تا ۲ میلیون تومان) است».

یا مثلاً ماده ۵۸۴ قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات که مقرر می‌دارد:

«کسی که با علم و اطلاع برای ارتکاب جرم مذکور در ماده فوق مکانی تهیه کرده و بدین طریق معاونت با مرتکب نموده باشد به مجازات ‌حبس از سه ماه تا یک سال یا جزای نقدی از یک میلیون و پانصد هزار ریال تا شش میلیون ریال محکوم خواهد شد».

ب) در برخی موارد مجازات معاون، به نسبت مجازات قانونی یک جرم (یعنی مجازاتی که قانونگذار برای یک عمل مجرمانه تعیین کرده است) باید تعیین شود.

یعنی برای تعیین مجازات معاون، باید به عمل ارتکابی و میزان مجازات تعیین شده برای آن جرم توجه کنیم و سپس برای شخص معاون، تعیین مجازات کنیم.

این موارد را می‌توانیم در بندهای «الف، ب، پ، ت» ماده ۱۲۷ مشاهده کنیم.

ایرادی که می‌توان بر این ماده وارد کرد این است که در صورت جرح عمدی، مجازات معاون پیش بینی نشده است؛ لذا باید در مورد جرح عمدی، مجازات معاون بر اساس بند «ت» ماده ۱۲۷ عمل کرد.

اگر مجازات مباشر به هر دلیلی اجراء نشود، تکلیف معاون چه خواهد بود؟

در برخی موارد ممکن است مجازات قصاص نفس یا قصاص عضو در مورد شخص مباشر به هر دلیلی اجراء نشود.

در این حالت مجازات معاون بر اساس تبصره ۲ ماده ۱۲۷ قانون مجازات اسلامی اعمال خواهد شد.

این تبصره بیان می‌دارد:

«در صورتی که به هر علت قصاص نفس یا عضو اجراء نشود، مجازات معاون، بر اساسِ میزانِ تعزیرِ فاعلِ اصلیِ جرم، مطابق بند (ت) این ماده اعمال می‌شود».

یعنی مجازات معاون، یک تا دو درجه پایین تر از (همان نوع) مجازاتِ قانونیِ جرم ارتکابی خواهد بود.

در این حالت اگر مجازات مباشر قصاص نفس بوده، اگر مجازات مباشر به هر دلیلی اجراء نشود.

باید بر اساس تبصره ماده ۶۱۲ قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات عمل کرد که بیان می‌دارد:

«در این مورد، معاونت در قتل عمد موجب حبس از یک تا پنج سال (درجه ۵) خواهد بود».

ولی در مورد قصاص عضو اگر مجازات مباشر به هر دلیلی اجراء نشود، باید بر اساس تبصره ۲ ماده ۱۲۷ قانون مجازات اسلامی عمل کرد.

یعنی مجازات معاون، یک تا دو درجه پایین تر از (همان نوع) مجازاتِ قانونیِ جرم ارتکابی (که برای مباشر در نظر گرفته شده است)».

آیا مجازات معاون، همیشه کمتر از مجازات مباشر تعیین خواهد شد؟

خیر، زیرا بستگی به شرایط و اوضاع و احوال و میزان مداخله و تأثیر معاون در وقوع جرم، ممکن است مجازات معاون کمتر، مساوی و یا حتی بیشتر از مباشر تعیین شود.

مثلاً اگر مواردی که ممکن است معاون به مجازاتی بیشتر از مباشر محکوم شود در ماده ۱۲۸ قانون مجازات اسلامی ذکر شده است.

«ماده ۱۲۸- هرکس از فرد نابالغ به عنوان وسیله ارتکاب جرم مستند به خود استفاده نماید به حداکثر مجازات قانونی همان جرم محکوم می‌گردد.

همچنین هرکس در رفتار مجرمانه فرد نابالغی معاونت کند به حداکثر مجازات معاونت در آن جرم محکوم می‌شود».

ماده ۱۲۹ نیز به بیان یک قاعده کلی در مورد اشخاص فاقد مسئولیت کیفری می‌پردازد و بیان می‌دارد که وجود عوامل رافع مسئولیت کیفری در شخص مباشر، تاثیری در مجازات شخص معاون نخواهد داشت.

«ماده ۱۲۹ هرگاه در ارتکاب رفتار مجرمانه، مرتکب به جهتی از جهات شخصی مانند صغر و جنون، قابل تعقیب نباشد یا تعقیب یا اجرای مجازات او به جهتی از این جهات،  موقوف گردد تأثیری در تعقیب و مجازات معاون جرم ندارد».

دادگاه صلاحیت ­دار برای مجازات معاون کجاست؟

معمولاً هرجایی که به جرم متهم اصلی یا همان مباشر رسیدگی می‌کند، صلاحیت رسیدگی به جرم معاون آن جرم را نیز خواهد داشت.

ماده ۳۱۱ قانون آیین دادرسی کیفری در این زمینه مقرر می‌دارد:

«شرکاء و معاونان جرم در دادگاهی محاکمه می‌شوند که صلاحیت رسیدگی به اتهام متهم اصلی را دارد؛ مگر اینکه در قوانین خاص ترتیب دیگری مقرر شده باشد».

گاهی اوقات ممکن است افرادی که در وقوع جرم به عنوان معاون یا شریک جرم هستند، جزء مقامات مقرر در ماده ۳۰۷ و ۳۰۸ قانون آیین دادرسی کیفری باشند.

در این حالت تبصره ماده ۳۱۱ قانون آئین دادرسی کیفری بیان می‌دارد:

«هرگاه دو یا چند نفر متهم به مشارکت یا معاونت در ارتکاب جرم باشند و یکی از آنان جزء مقامات مذکور در مواد (۳۰۷) و (۳۰۸) این قانون باشد، به اتهام همه آنان، حسب مورد، در دادگاه‌های کیفری تهران و یا مراکز استان رسیدگی می‌شود و چنانچه افراد مذکور در مواد (۳۰۷) و (۳۰۸) این قانون در ارتکاب یک جرم مشارکت یا معاونت نمایند به اتهام افراد مذکور در ماده (۳۰۸) نیز حسب مورد در دادگاه کیفری تهران رسیدگی می‌شود».

تنها موردی که به عنوان استثناء در این زمینه می‌باشد زمانی است که جرمی به مباشرت یا با معاونت اطفال یا نوجوانان، صورت بگیرد.

در این حالت ماده ۳۱۲ قانون آئین دادرسی کیفری مقرر می‌دارد:

«هرگاه یک یا چند طفل یا نوجوان با مشارکت یا معاونت اشخاص بزرگسال مرتکب جرم شوند و یا در ارتکاب جرم با اشخاص بزرگسال معاونت نمایند، فقط به جرایم اطفال و نوجوانان در دادگاه اطفال و نوجوانان رسیدگی می‌شود».

البته اگر جرم به گونه ای باشد که ارتکاب آن منوط به همکاری دو یا چند نفر باشد، و در این حالت آن جرم به مباشرت یا معاونت اطفال یا نوجوانان ارتکاب یابد، در این حالت می‌توان همه اشخاص اعم از اطفال و نوجوانان و بزرگسالان را در دادگاه اطفال و نوجوانان مورد رسیدگی قرار داد.

تبصره ماده ۳۱۲ همین قانون در این زمینه بیان می‌دارد:

«در جرایمی ‌که تحقق آن منوط به فعل دو یا چند نفر است، در صورتی که رسیدگی به اتهام یکی از متهمان در صلاحیت دادگاه اطفال و نوجوانان ‌باشد، رسیدگی به اتهام کلیه متهمان در دادگاه اطفال و نوجوانان ‌به عمل می‌آید.

در این صورت اصول حاکم بر رسیدگی به جرایم اشخاص بالاتر از هجده سال تابع قواعد عمومی است».

نتیجه گیری

معاونت در جرم یک عمل مجرمانه می‌باشد که دارای عناصر لازم برای جرم دانستن این عمل می‌باشد.

با توجه به اینکه شخص معاون در عملیات اجرایی جرم شرکت ندارد و رفتارهای او مربوط به زمان قبل از وقوع جرم یعنی مرحله تهیه مقدمات می‌باشد؛ لذا مجازات او معمولاً یک یا دو یا حتی سه درجه ممکن است کمتر از مجازات مباشر باشد.

ولی گاهی اوقات نیز با توجه به میزان تأثیر رفتار او در وقوع جرم و همچنین شرایط شخص مباشر (اینکه صغیر، مجنون و… باشد)، ممکن است مجازات معاون مساوی یا حتی بیشتر از مجازات مباشر تعیین شود.

نکته دیگری که باید به آن توجه داشت این است که مجازات معاون اگر در قانون چیزی تعیین شده باشد که باید بر اساس همان مورد مجازات شود؛ ولی اگر چیزی تعیین نشده باشد و بخواهیم بر اساس ماده ۱۲۷ عمل کنیم در این حالت مجازاتی که برای معاون در نظر گرفته می‌شود باید از نوع مجازات تعیین شده برای مباشر باشد.

نکته پایانی اینکه اگر مجازات مباشر مشمول تخفیف شود، این تخفیفات تاثیری در میزان مجازات معاون نخواهد داشت؛ زیرا مجازات معاون باید بر اساس مجازات قانونی آن جرم تعیین شود؛ مگر در مورد قصاص نفس و قصاص عضو.

سوالات متداول

آیا امکان معاونت در جرائم غیرعمدی نیز وجود دارد؟

خیر، زیرا در جرائم غیر عمدی نمی‌توان وحدت قصد یا همان عنصر روانی را برای شخص معاون و مباشر در نظر گرفت.

آیا برای معاونت در جرائم درجه ۷ و ۸ می‌توان مجازاتی در نظر گرفت؟

خیر، زیرا قانونگذار برای مجازات معاونت در جرائم تعزیر در بند «ت» ماده ۱۲۷ قانون مجازات اسلامی بیان کرده که باید مجازات معاون ۱ یا ۲ درجه کمتر از مجازات مباشر باشد.

لذا در اینجا که مجازات مباشر درجه ۷ یا ۸ می‌باشد نمی‌توان برای شخص معاون مجازاتی در نظر گرفت.

آیا همیشه مجازات معاون کمتر از مجازات مباشر خواهد بود؟

خیر، بستگی به میزان تأثیر و مداخله معاون در وقوع جرم و همچنین بستگی به شخص مباشر جرم دارد که آیا صغیر یا مجنون و … باشد یا نه، پس در این حالتها مجازات معاون بیشتر از مجازات مباشر خواهد بود.

آیا در صورت تخفیف در مجازات مباشر، این تخفیف شامل معاون نیز خواهد شد؟

خیر، زیرا میزان مجازاتی که برای معاون تعیین می‌شود، مجازات قانونی جرم ارتکابی از سوی مباشر می‌باشد؛ لذا تخفیف در مجازات مباشر، تاثیری در میزان مجازات معاون نخواهد داشت؛ مگر در مورد قصاص نفس و قصاص عضو.

مرجع صلاحیت دار برای رسیدگی به جرم معاون کجاست؟

قاعده کلی این است که معاون باید در دادگاهی محاکمه بشود که به اتهامات مباشر جرم رسیدگی می‌کند؛ مگر در موردی که در جرمی اطفال یا نوجوانان به عنوان معاون یا شریک جرم باشند یا بزرگسالان به عنوان معاون یا شریک آنها باشند که در این حالت باید دادگاه های رسیدگی کننده را تفکیک کرد.