یکی از اساسی ترین و سریعترین راه ها برای حل اختلاف بین طرفین صلح و سازش بین آنان است. در انگلستان مرسوم است که وکلای متداعیین قبل از طرح دعوا در دادگستری، اقدام به برپایی جلساتی برای رسیدن به توافقی نسبت به حل اختلاف بین طرفین می نمایند. در حقوق ایران نیز هر یک از اصحاب دعوا می توانند با طرف دیگر برای صلح و سازش در دعوا به توافق برسد و دعوا را به صلح و سازش به خاتمه برسانند. فرقی نمی کند که درخواست کننده خواهان باشد یا خوانده و باز فرقی نمی کند که دعوا در مرحله نخستین باشد با تجدید نظر یا فرجام یا اعاده دادرسی و یا ….
نحوه درخواست سازش
ماده ۱۸۶ قانون مقرر می دارد: «هر کس می تواند در مورد هر ادعایی از دادگاه نخستین به طور کتبی درخواست نماید که طرف او را برای سازش دعوت کند» درخواست سازش می تواند توسط هر شخص اعم از حقیقی و حقوقی و حتی به دلالت اصل ۱۳۹ قانون اساسی توسط اشخاص حقوقی موضوع حقوق عمومی هم مطرح شود.
درخواست سازش باید کتبی باشد؛ چون پیش از اقامه دعوای اصلی بوده و باید توسط مقام ارجاع کننده به شعبه ای ارجاع شود بر روی برگ دادخواست نوشته شده و در دفتر ثبت دادخواست های دفتر کل ثبت شود. درخواست به دلالت ماده ۱۸۷ در دو نسخه تنظیم شود تا نسخه ای از آن به طرف ابلاغ شود. هزینه دادرسی سازش برابر هزینه دعاوی غیر مالی است.
سازش همچنین می تواند در دفترخانه اسناد رسمی نیز واقع شود. در صورتی که درخواست سازش از دفترخانه اسناد رسمی انجام گردد، اجرای آن نیز مانند اجرای مفاد اسناد رسمی خواهد بود. ولی سازش محقق در دادگاه ها به مانند احکام به موقع اجرا گذاشته می شوند.
مرجع صالح برای سازش
درخواست سازش در صلاحیت دادگاه نخستین است. ولی قانونگذار محل دادگاه را مشخص نکرده است. البته به دلالت ماده ۱۸۷ می توان دادگاه محل اقامتگاه خوانده را صالح دانست؛ ولی در هر حال صدور قرار رد درخواست با حتى قرار عدم صلاحیت به علت صالح نبودن دادگاه محل درخواست با توجه به اطلاق ماده ۱۸۶ منتفی است. یعنی اینکه از هر دادگاه نخستین می توان درخواست سازش نمود اگرچه صلاحیت نداشته باشد. پس از رسیدن درخواست دادگاه، وقت رسیدگی را تعیین و طرفین را به ترتیبی که برای احراز خوانده مقرر است دعوت می نماید. تشریفات ابلاغ همان است که برای دادخواست مقرر است. (ماده۱۸۷) ولی حتما باید در ابلاغ قید شود که مخاطب برای سازش دعوت می شود و ضمانت اجرای عدم قید، عدم رعایت تشریفات ابلاغ است که موجب بی اعتباری جلسه ای می شود که برای سازش تشکیل شده است.
سازش پس از اقامه دعوا
پس از اقامه دعوا نیز ممکن است طرفین در دادگاه و در جلسه دادرسی سازش نمایند. این سازش ممکن است در هر مرحله از مراحل دادرسی و در هر مقطعی انجام شود. البته سازش تا قبل از ختم دادرسی و صدور رأی قاطع امکان پذیر است؛ چون با صدور رأی، صلاحیت و اشتغال دادگاه پایان می پذیرد؛ و طرفین اگر بخواهند سازش نمایند باید در دفتر اسناد رسمی این کار را انجام دهند. یا پرونده اجرایی تشکیل شده باشد و نزد مأمور اجرا سازش انجام شود.
امکان سازش در فرجام خواهی
هرگاه نسبت به رأیی که در دعوایی صادر شده فرجام خواهی شود و متعاقب آن پرونده در دیوان عالی کشور مطرح شود و سپس درخواست سازش انجام شود. با توجه به ملاک ماده ۴۹۴ ق. آ. د.م، به تقاضای طرفین، دیوان عالی کشور، پرونده را برای تنظیم صورت مجلس سازش به دادگاه صادرکننده رأی فرجام خواسته می فرستد .
درخواست سازش معمولا نسبت به دعوایی انجام می گیرد که در دادگاه مطرح است ولی این امر مانع از آن نیست که طرفین نسبت به دعاوی دیگر خود نیز سازش کنند.
نحوه انجام سازش
بعد از حضور طرفین، دادگاه، اظهارات آنان را استماع نموده تکلیف به سازش و سعی در انجام آن می نماید. در صورت عدم موفقیت به سازش تحقیقات و عدم موفقیت را در صورت مجلس نوشته به امضا طرفین می رساند. هر گاه یکی از طرفین یا هر دو طرف نخواهند امضا کنند، دادگاه مراتب را در صورت مجلس قید می کند .(ماده ۱۸۸) هرگاه بعد از ابلاغ دعوت نامه، طرف حاضر نشد یا به طور کتبی پاسخ دهد که حاضر به سازش نیست، دادگاه مراتب را در صورت مجلس قید کرده و به درخواست کننده سازش برای اقدام قانونی اعلام می نماید، بعد از تشکیل جلسه سازش، در صورتی که دادگاه احراز نماید طرفین حاضر به سازش نیستند آنان را برای طرح دعوا راهنمایی خواهد کرد. دادگاه بعد از سازش طرفین، بر اساس صورت مذاکرات و نتایجی که به دست آمده است، اقدام به تنظیم گزارش اصلاحی میکند. دادگاه حین سازش طرفین در مقام «عاقد» عمل می نماید و هیچ قضاوتی را انجام نمی دهد. گزارش اصلاحی تنظیم شده نیز حکم یا قرار محسوب نمی شود و حتی گفته می شود از اعتبار امر قضاوت شده برخوردار نیست. بلکه سند رسمی است که مانند سایر اسناد رسمی میتواند موضوع دعوای جعل قرار بگیرد و حتی با استناد به ماده ۱ قانون اجرای مفاد اسناد رسمی، میتوان نسبت به مدلول آن اجراییه صادر نمود. خود سازشی که طرفین انجام میدهد در واقع عقد صلح موضوع قانون مدنی است. و طرفین باید تمامی شرایط اساسی معاملات اعم از قصد و رضا، معلوم و معین بودن موضوع سازش، جهات مشروع و قدرت بر تسلیم موضوع سازش را داشته باشند.
گذشت هایی که در مذاکرات سازش انجام شده در صورت عدم تحقق نهایی سازش، فاقد اثر است، مگر آنکه شخص اقرار قاطعی انجام داده باشد. زیرا اقرار قاطع دعوا هیچگاه اعتبار خود را از دست نخواهد داد. برای مثال اگر در مذاکرات سازش یکی از طرفین از طرف دیگر انتقال مالی را بخواهد و سازش محقق نشود دیگر نمی تواند ادعای مالکیت بر آن مال را داشته باشد. حتی اگر اماره های قانونی موافق ادعای وی باشند. در حقیقت عقلانی نیست که کسی درخواست تحصیل حاصل را بکند.”
اگر دادگاه وارد رسیدگی ماهوی شده و حکم قطعی صادر کرده باشد. و رای به مرحله اجرا فرستاد شود، قبل از اجرا هم می توان سازش نمود در این صورت مأمور اجرا سازش را صادر می کند. سازش در شورای حل اختلاف هم ممکن است.
گزارش اصلاحی چیست و آثار آن
گزارش اصلاحی ورقه ای است که دادگاه پس از حصول سازش، تمامی گذشت ها و تعهداتی که از سازش برای طرفین ایجاد شده را بر روی آن می نویسد. و در واقع صورت مجلس سازش است. گزارش اصلاحی تثبیت قرارداد است در زیر به ویژگی های گزارش اصلاحی اشاره می نماییم:
- رأی شمرده نمی شود
- به شکل دادنامه تنظیم نمی شود ولی ابلاغ می شود.
- از اعتبار امر قضاوت شده برخوردار نیست
- قابل تجدید نظر خواهی و سایر طرق شکایت از آراء هم نمی باشد
- مانند هر سند دیگری می تواند موضوع دعوای جعل قرار گیرد و مدلول آن بدون نیاز به حکم دادگاه قابلیت اجرایی را دارد.
- اگر موضوع دعوا دوباره اقامه شود طرف مقابل می تواند به مفاد سازش که سند رسمی است استناد نموده و دعوا را به نفع خود به پایان برساند. در این صورت دادگاه به خاطر سازشی که بین طرفین صورت گرفته حکم بر بی حقی خواهان صادر خواهد کرد که این حکم دارای اعتبار امر قضاوت شده است. “
هزینه دادرسی سازش
به استناد تبصره ماده ۱۹۳ قانون درخواست سازش با پرداخت هزینه دادرسی دعاوی غیر مالی و بدون تشریفات مطرح و مورد بررسی قرار خواهد گرفت.