کپی رایت یا حق تکثیر، به شاخه ای از حقوق مالکیت ادبی و هنری و از زیرمجموعه مالکیت فکری میگویند. کپی رایت یکی از حقوقی است که پس از ایجاد یک ابزار جدید یا یک نوآوری و ابتکار منحصر به فرد، توسط سازمان مالکیت فکری جهانی برای حفاظت قانونی از اثر به صاحب آن اثر یا اندیشه تعلق میگیرد.
به این معنی که صاحب اثر، حق انحصاری بهره بردای از آن را دارد و اجازه دارد تا در مورد چاپ یا عدم چاپ اثر ادبی خود، تنها مرجع تصمیمگیرنده باشد و از تعرض و تصمیمگیری غیرمجاز هر شخص نسبت به آن جلوگیری شود.
در ادامه این مطلب به بررسی شرایط کپی رایت و قوانین مربوط به آن می پردازیم.
زمان شروع کپی رایت یک اثر
از زمانی که یک اثر در شکل ملموس به وجود بیاید؛ یعنی دیده،شنیده یا لمس شوند، قانون کپی رایت شامل آن اثر می شود.
قانون کپی رایت شامل حوزه های نقاشی، آثار ادبی، نمایش های زنده، عکس ها، فیلم ها، نرم افزارها، پتنت یا نمونه اولیه، لوگو، رنگ لوگو، شعار منحصر به فرد لوگو، دستور پختی خاص و هرچیزی که منحصرا در اختیار برند یا کسب و کار شما است، میشود.
حتی در صورتی که اثر شما یک مقاله، نمایشنامه، ترانه، کد HTML یا گرافیک کامپیوتری باشد که قابل ثبت بر کاغذ، نوار کاست، CD یاهـارد درایو کامپیوتر باشد هم، شامل قانون کپی رایت میشود.
پایان کپی رایت یک اثر
تاریخ انقضای کپی رایت، طبق پیمان برن، حداقل شامل طول حیات خالق آن اثر و ۵۰ سال بعد از مرگ او میشود. این مقدار زمان تمامـی کشورهای شامل عضو در پیمان برن را شامل میشود.
هر کشوری میتواند مدت زمان بیشتری را جهت اجرای کپی رایت قائل شود، ولی این زمان نباید از مقدار تعیین شده در پیمان کمتر باشد. در بعضی از مواقع طی یک وصیت رسمی، حقوق یک اثر به بازماندگان صاحب آن تعلق میگیرد که این هم باید به تایید رسمی رسیده باشد.
قانون کپی رایت در حوزه بین الملل
کپیرایت ازنظر حقوقی یک قانون بینالمللی یا یک کنوانسیون به شمار می آید. کشورهای زیادی عضو این کنوانسیون می باشند؛ البته کشور ایران در این تقسیم بندی قرار نمی گیرد.
براساس این کنوانسیون، اثر در لحظه خلق، به مؤلف آن تعلق میگیرد. به طور مثال، یک ترانه سرایی که ساکن آمریکا است، پس از نوشتن اشعار خود، آن را با اسم خود امضا میکند و نشانه Copyright © را در کنار آن درج می کند که این نشانه تاکید میکند که نویسنده اشعار او است.
پس از آن نوشته هایش را در پاکت میگذارد و به آدرس خودش پست میکند و پاکت را دربسته نگه میدارد.
بنابراین شاهد او تاریخ مهر پست بر پاکت است. سپس به همراه نامه، اثر خود را در دفتر کپی رایت آمریکا به ثبت میرساند تا از هرگونه سوء استفاده جلوگیری شود.
بدین صورت اگر شخصی پیش از ثبت رسمی اثر از آن استفاده کند، صاحب اصلی اثر با به همراه داشتن پاکت میتواند مالکیت خود را اثبات کند.
حقوق کپی رایت
حق تکثیر دو جنبه معنوی و مادی را دربرمیگیرد:
حقوق مادی: در حقوق مادی یک اثر جنبه اقتصادی محفوظ می ماند و کسب درآمد از طریق فروش، اجاره یا هرگونه استفاده اقتصادی از اثر را منجر میشود.
حقوق معنوی: در حقوق معنوی کپی رایت، صرفاً تولیدکننده اثر به لحاظ نام و روح اثر معرفی میشود؛ بدین معنی که شخص دیگری حق معرفی اثر را به نام خود ندارد. حتی اگر هم خود مؤلف را معرفی کرد حق ایجاد هیچ نوع تغییری در آن را ندارد.
کپی رایت در اینترنت
یک اشتباه عمومی در مطالبی که در اینترنت منتشر میشود این است که اینترنت یک فضای عمومی است و کپی از مطالب آن آزاد است اما در واقع اینطور نیست و آنچه شما در اینترنت میبینید در صورتی امکان کپی کردن آن وجود دارد که شرایط خاصی داشته باشد.
این شرایط به شرح زیر است:
دولتی باشد مثل سفارت خانه ها، دانشگاه ها و مانند آن
تاریخ کپی رایت آن منقضی شده باشد
صاحب وب سایت حقوق خود را لغو یا واگذار کرده باشد
متاسفانه در کشور ما هیچ کدام از این قوانین رعایت نشده و به این دلیل که به راحتی امکان کپی یا سیو کردن مطالب وجود دارد افراد محتوای سایتی که متعلق به شخص دیگری است را کپی و منتشر میکند بدون اینکه نامی از صاحب اصلی اثر برده شود.
کپی رایت در ترجمه
در ارتباط با ترجمه متون از اینترنت مطابق با پیمان برن، نویسندگان متون ادبی و هنری که توسط این پیمان مورد حمایت قرار دارند، حق اختصاصی ترجمه یا اعطای حق ترجمه اثر خود را به دیگری دارند.
یعنی به منظور ترجمه یک متن ادبی، هنری یا علمی شما به اجازه صاحب آن نیاز دارید و حتی با به دست آوردن حقوق مربوط به ترجمه اثر، باید نام نویسنده را در ترجمه ذکر کنید.
حقوق مالکیت کپی رایت
قانون کپی رایت، حق مالکیت حقوقی خاصی را در اختیار صاحب اثر قرار می دهد.
این حقوق عبارت اند از:
تولید دوباره اثر.
خلق اثرات و کارهای مشتق شده برمبنای کار اصلی.
توزیع نسخه های کار با فروش.
اجاره یا انتقال دادن مالکیت.
انجام کار به صورت عمومی.
نمایش اثر به صورت عمومی.
انتقال مالکیت کپی رایت
براساس ماده ۵ قانون حمایت حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان، دارنده اثر ادبی و هنری می تواند اجازه بهره برداری تدریجی از آثارش را به دیگری بدهد و در قبال آن مبلغی را دریافت کند.
به طور کلی، تمامی حقوق مادی پدیدآورنده، قابل انتقال به غیر است و این قابلیت به موجب قرارداد و یا از طریق ارث و وصیت نامه انتقال می یابد.
بنابراین قانون، در قراردادهای میان صاحبان اثر و مؤسسههای انتشاراتی همین اتفاق میافتد و به موجب آن صاحب اثر به شخص دیگری اجازه میدهد که اثرش توسط او به چاپ و فروش برسد.
کپی رایت در ایران چگونه است؟
ایران در سال ۱۳۸۰ برای ثبت بین المللی علائم به کنوانسیون مادرید ملحق شد ولی جهت پیوستن به کنوانسیون برن، که از کپی رایت حمایت می کند هنوز اقدامی به عمل نیاورده است. به همین دلیل، کپی کردن اثر در کشور ایران نقض قانون به شمار نمی آید.
از نظر حقوقی اگر کسی در ایران این قانون را به ظاهر نقض کند در واقع آن را نقض نکرده، به دلیل اینکه صاحب اثر کپی رایت خود را طبق قوانین کشورهایی که عضو این معاهده میباشند ثبت کرده است.
نکته قابل توجه در این مورد این است که با اینکه ایران جزو کشورهای کنوانسیون نیست اما بهتر است که از نظر اخلاقی و شرعی همگی مسئولیت خود بدانیم که تا آنجا که امکان دارد حق تکثیر یک اثر را به جا آوریم و با پرداخت هزینه و ذکر نام پدید آورنده اثر از آن استفاده کنیم.