امور حقوقی در یک تقسیم بندی به امور ترافعی و غیر ترافعی تقسیم می شوند. امور ترافعی یعنی مواردی که مبتنی بر مرافعه و دعوا است در امور ترافعی کسی از یک نفر شکایت می کند و برای رسیدن به حق خود باید او را در دادگاه شکست دهد و محکوم کند. لذا ترافع مبتنی بر رفع و دفع طرفین است.
برای مثال دادخواست مطالبه وجه چک و دادخواست الزام به تادیه ثمن، دادخواست و بسیاری دیگر دعوا به حساب می آیند و عهده دار آن قانون آیین دادرسی مدنی است.
اما در مقابل امور در مواردی هستند که اصطلاحا به آن غیر ترافعی گفته می شود.
پیداست که غیر ترافعی معنای عکس مفهوم فوق دارد یعنی در غیر ترافعی ما دعوا و نزاع و مرافعه نداریم و مبتنی بر دعوا نیستند.
فرض کنید کسی می خواهد گواهی انحصار وراثت بگیرد که مقدمه تقسیم ارث و… است در گواهی انحصار وراثت با تشریفات خود دادگاه حکم می دهد که وراث فرد متوفی، منحصر در همین افراد هستند تا آنان مجوز تقسیم و کار های دیگر را بیابند و بعدا کسی خود را داخل در ترکه نداند، در اینجا کسی با دیگری دعوا ندارد و غیر ترافعی به حساب می آیند.
این امور غیر ترافعی را امور حسبی نیز می نامند که در ادامه بیشتر به آن خواهیم پرداخت.
امور حسبی چیست؟
- امور حسبی در لغت
در لغت واژه “حِسَبه” از واژه احتساب گرفته شده به معنای شمردن و شمارش و حسبه به معنای پاداش و مزد به کار رفته است.
- امور حسبی اصطلاح فقهی و حقوقی
در اصطلاح فقهی باید گفت که حسبه به کارهایی گفته می شود که شخص یا نهاد خاصی متولی آنها نیست و از دیگر سو، می دانیم که خداوند راضی نیست این امور بر روی زمین بماند.
مثل سرپرستی اطفال بی سرپرست، حفظ اموال آنان، حفظ اموال شخص غایب، درخواست حجر و….
لذا باید گفت حسبه به اموری گفته می شود که دادگاه ها بدون ملاحظه این که در آنها اختلاف و مرافعه ای وجود دارد یا ندارد وارد رسیدگی می شوند و اخذ تصمیم می کنند.
درست است که همانطور که در مقدمه گفتیم امور حسبی مبتنی بر دعوا نیستند.
اما در برخی موارد با اینکه از امور حسبی به حساب می آیند اما بوی مرافعه و دعوا می دهند مثل موردی که در ماده ۹۶ این قانون آمده است مبنی بر اینکه محجور ممیز می تواند از قیم برای خرجی ندادن شکایت کند.
و یا درباره این که ولی قهری خیانت کرده یا اینکه قیم یا وصی این گونه است مواردی برای اعتراض و شکایت پیش بینی شده است.
رسیدگی به امور حسبی تابع قانون امور حسبی است و در جایی که این قانون حکم ندارد طبق آیین دادرسی مدنی عمل می شود.
مرجعی که به امور حسبی رسیدگی می کند حسب مورد ممکن است که دادگاه عمومی، شورای حل اختلاف و… است.
- تعریف امور حسبی در قانون
قانون امور حسبی مصوب سال ۱۳۱۹ در ماده یک این امور را چنین تعریف می کند:
امور حسبی اموری است که دادگاه‌ها مکلفند نسبت به آن امور اقدام نموده و تصمیمی اتخاذ نمایند بدون اینکه رسیدگی به آنها متوقف بر وقوع اختلاف و منازعه بین اشخاص و اقامه دعوی از طرف آنها باشد.
- امور حسبی شامل چه مواردی است؟
به طور کلی می توان امور حسبی را مرتبط با شخص و احوال شخصیه فرد مرتبط دانست مثل:
- قیمومت.
- ترکه متوفی.
- افراد محجور.
- افراد مفقود الاثر.
- تقسیم ارث.
- اجرای وصیت نامه.
انتخاب قیم برای کودکان بی سرپرست و… از مواردی هستند که قانون امور حسبی در آن به بیان حکم پرداخته است.
منظور از قانون امور حسبی چیست؟
منظور قانونی است که در سال ۱۳۱۹ تصویب می شود این قانون احکام مربوط به احوال افرادی را مقرر می کند که در بالا به آن اشاره کردیم.
این قانون در ۳۷۸ ماده در سال ۱۳۱۹ تصویب می شود و از بخش هایی شامل:
کلیات که شامل تعریف، چگونگی درخواست، مهلت ها و مواعد، ویژگی های تصمیم دادرس، قابلیت شکایت از تصمیم دادرس و… قیمومت، امور راجع به امین، راجع به غایب مفقود الاثر و راجع به ترکه سخن می گوید.
نقش دادستان در امور حسبی
دادستان یا مدعی العموم اگر چه بیشتر نقش کیفری دارد اما در جاهایی در امور حسبی نیز دارای وظایفی می باشد.
برای مثال یکی از وظایف وی انتخاب امین برای جنین است اگر جنین ولی یا وصی یا قیم نداشته باشد.
انتخاب امین برای اداره اموالی که به مصارف عمومی و اختصاصی می رسد و مدیری ندارد.
دادخواست انتخاب امین برای غایب مفقود الاثر.
دادخواست تعیین مدیر ترکه برای ترکه متوفی بلاوارث.
اعتراض به حصر وراثت و…
نتیجه گیری
امور حسبی همانطور که در بالا از جنبه های گوناگون آن را بررسی کردیم اموری هستند که غالبا مبتنی بر دعوا و منازعه نیستند و دادگاه به آن ها رسیدگی می کند که این امور بیشتر راجع به شخص و احوال شخصیه افراد می باشد مثل قیمومت، ترکه و موارد دیگر.
مقررات مربوط به این امور تابع قانونی با همین نام است یعنی قانون امور حسبی این قانون در سال ۱۳۱۹ به تصویب رسیده و همچنان لازم الاجرا می باشد.
قانون امور حسبی در ۳۷۸ ماده به بیان امور مربوطه می پردازد و اگر در این قانون در امری سکوت باشد باید طبق قانون آیین دادرسی مدنی عمل کرد.
سوالات متداول
منظور از قانون امور حسبی چیست؟
قانونی که راجع به امری که مبتنی بر دعوا و منازعه نیستند بیان حکم می کند.
قانون امور حسبی شامل چه مواردی می شود؟
شامل انتخاب قیم و احکام قیم، حجر و و افراد محجور، ترکه و امور مربوط به آن مثل انحصار وراثت و تقسیم آن، امور راجع به امین و غایب مفقود الاثر و…
امور حسبی در کدام دادگاه ها رسیدگی می شود؟
حسب مورد ممکن است در شورای حل اختلاف مثل انحصار وراثت یا دادگاه عمومی یا دادگاه خانواده رسیدگی شود.
