در همه ی کشورهای دنیا، امروزه فردی که به عنوان متهم شناخته می شود دارای حق و حقوقی است که باید مردان قانون به این مقررات احترام گذاشته و عدالت را در خصوص حقوق متهم نیز رعایت نمایند.
در گذشته برای اثبات جرم، رفتار های غیر انسانی زیادی با متهمین می شد که این امر منجر به بسیاری از اعترافات دروغین که تحت فشار بازجویی ها اقرار می شد، می شد.
در حال حاضر با توجه به تغییر قوانین، متهمین نیز دارای حقوقی هستند که با توجه به اصل انصاف، نهاد قضایی کشور موظف به رعایت آن است.
لازم است که مردم جامعه علاوه بر اینکه از حقوق خود به عنوان شاکی آگاه هستند.
به عنوان یک متهم نیز بدان آگاه بوده و مطلع باشند در جلسات بازجویی چه رفتار هایی غیر قانونی می باشد.
کشف حقیقت و سوال از متهم
بازجویی در لغت به معنای جستجو و کشف است که در واقع یکی از مراحل مهم تحقیقات قضایی محسوب می شود.
در این مرحله بازپرس با سوال های مرتبط با اتهام سعی بر کشف حقیقت دارد.
جستجو، کشف و جمع آوری ادله لازم که اتهام و گناه متهمین و یا برائت آنها را ثابت کند، از مراحل اصلی بازجویی محسوب می شود.
تفهیم اتهام
منظور از تفهیم اتهام، تفهیم اجزایی است که فرد به خاطر آن تحت تعقیب قرار گرفته است. در واقع متهم باید بداند که برای چه موضوعی تحت تعقیب قرار گرفته است تا قادر باشد برای دفاع از خود ادله ی مناسب و کافی ارائه دهد.
با توجه به ماده ۱۹۵ قانون آیین دادرسی کیفری بازپرس پیش از شروع به تحقیق با توجه به حقوق متهم به وی اعلام می کند مراقب اظهارات خود باشد.
سپس موضوع اتهام و ادله آن را به شکل صریح به او تفهیم می کند و به او اعلام می نماید که اقرار یا همکاری موثر وی می تواند موجبات تخفیف مجازات وی را در دادگاه فراهم سازد و آنگاه شروع به پرسش می کند.
حق سکوت متهم در تمام فرآیند دادرسی
متهم در تمامی فرایند کیفری از حقی برخوردار است که به آن حق سکوت گفته می شود.
ماده ۱۹۷ قانون آیین دادرسی کیفری بیان می دارد:
«متهم می تواند سکوت اختیار کند. در این صورت مراتب امتناع وی از دادن پاسخ یا امضای اظهارات صورت مجلس قید می شود.»
این حق اعم از سکوت در قبال سوالات مشروع یا نامشروع است.
اما بعضی از سوالات نه تنها نامشروع هستند بلکه هدف از طرح آنها رسیدن به حقیقت نیست بلکه به دست آوردن اهرم فشار بر متهم جهت اقرار و تحت فشار قرار دادن وی است.
حق داشتن وکیل
همراه داشتن وکیل مدافع حق قانونی متهم است. این حق باید محترم شمرده شود. در برخی از کشورهای خارجی، متهم می تواند تا هنگام حضور وکیل مدافع خود از بازجویی امتناع ورزد؛ همچنین می تواند آزادانه با وکیل خود مشاوره کند.
در کشور ما وکیل مدافع متهم در مرحله تحقیقات مقدماتی نقش مهمی به عهده ندارد.
ماده ۴۸ قانون آیین دادرسی مقرر می دارد:
«با شروع تحت نظر قرار گرفتن، متهم می‌تواند تقاضای حضور وکیل نماید. وکیل باید با رعایت و توجه به محرمانه بودن تحقیقات و مذاکرات، با شخص تحت نظر ملاقات نماید و وکیل می‌تواند در پایان ملاقات با متهم که نباید بیش از یک ساعت باشد ملاحظات کتبی خود را برای درج در پرونده ارایه دهد.
تبصره (اصلاحی ۲۴/۳/۱۳۹۴) ـ در جرایم علیه امنیت داخلی یا خارجی و همچنین جرایم سازمان یافته که مجازات آنها مشمول ماده (۳۰۲) این قانون است، در مرحله تحقیقات مقدماتی طرفین دعوی، وکیل یا وکلای خود را از بین وکلای رسمی دادگستری که مورد تأیید رئیس قوه قضاییه باشد، انتخاب می‌نمایند. اسامی وکلای مزبور توسط رئیس قوه قضاییه اعلام می‌گردد.»
سوالات مرحله بازجویی
بازپرس در پرسیدن سوالات بر خلاف تصورات کامل نمی تواند با دست باز عمل کند. در واقع برای پرسش سوالات از متهم توسط مقام تحقیقات محدودیت هایی وجود دارد که اگر این موارد رعایت نشود و سوالات از آن چارچوب خارج شوند، پاسخ های متهم هیچ گونه ارزش قانونی نخواهد داشت.
در بخشی از ماده ۱۹۵ قانون آیین دادرسی کیفری این امر ذکر شده است که:
«… پرسش ها باید مفید، روشن، مرتبط با اتهام و در محدوده آن باشد. پرسش تلقینی یا همراه با اغفال، اکراه و اجبار متهم ممنوع است.
تبصره- وکیل متهم می تواند در صورت طرح سوالات تلقینی یا سایر موارد خلاف قانون به بازپرس تذکر دهد.»
لذا سوالاتی که خارج از محدوده جرم است یا سوالاتی که جهت دار باشد را متهم حق دارد که جواب ندهد و وکیل نیز قادر است این امر را متذکر شود.
کیفیت بازجویی
متهم باید در کمال آزادی و امنیت و آرامش خاطر و بدون داشتن زنجیر و دستنبد و یا قرار گرفتن در معرض تهدید و اخافه، در نزد مقام تحقیق حاضر شود و مورد بازجویی قرار گیرد.
در واقع کرامت انسانی ارزش ذاتی انسان هاست.
بنابراین، ارزش و کرامت والای انسانی باید در تمام مراحل فرایند کیفری مورد احترام قرار گیرد.
این مولفه از یک سو، به عنوان اصل راهبردی در ماده ۴ قانون آیین دادرسی کیفری به صراحت تبیین شده است:
«اصل، برائت است هرگونه اقدام محدودکننده، سلب آزادی و ورود به حریم خصوصی اشخاص جز به حکم قانون و با رعایت مقررات و تحت نظارت مقام قضایی مجاز نیست و در هر صورت این اقدامات نباید به گونه‌ای اعمال شود که به کرامت و حیثیت اشخاص آسیب وارد کند.»
کیفیت بازجویی از متهمان زن
در راستای بحث کرامت انسانی و احترام به حقوق انسان ها، در خصوص بازجویی از زنان نیز قانون متفاوت عمل کرده است.
از همین رو، حق استفاده از بازجویان زن، در مواردی که متهم زن یا کودک باشد نیز در قانون پیش بینی شده است.
این رویکرد که در ماده ۴۲ آیین دادرسی کیفری پیش بینی شده است، تکلیفی برای حضور بازجوی زن پیش بینی نکرده است، بلکه این اختیار وجود دارد که در صورت امکان از بازجویا زن برای زنان متهم و افراد نابالغ استفاده شود.
ماده ۴۲ قانون مذکور اشعار دارد:
«بازجویی و تحقیقات از زنان و افراد نابالغ درصورت امکان باید توسط ضابطان آموزش‌دیده زن و با رعایت موازین شرعی انجام شود.»
به نظر می رسد این قانون به دلیل بار روانی کمتر برای زنان متهم تعبیه شده است. زیرا طبیعتا بازجوی زن بواسطه اینکه هم جنس متهم زن است احساس امنیت بیشتری برای او بوجود می آید و چه بسا راحت تر موارد مربوط به اتهام را بیان نماید.
نتیجه گیری
بازجویی یکی از مراحل تحقیق در خصوص جرم است که جز مراحل مهم و حساس نیز محسوب می شود. بازجویی در لغت به معنای جستجو و کشف است.
در این مرحله بازپرس با سوال های مرتبط با اتهام سعی بر کشف حقیقت دارد.
جستجو، کشف و جمع آوری ادله لازم که اتهام و گناه متهمین و یا برائت آنها را ثابت کند، از مراحل اصلی بازجویی محسوب می شود.
در گذشته برای اثبات جرم، رفتار های غیر انسانی زیادی با متهمین می شد که این امر منجر به بسیاری از اعترافات دروغین که تحت فشار بازجویی ها اقرار می شد، صورت گرفته است.
در حال حاضر با توجه به تغییر قوانین، متهمین نیز دارای حقوقی هستند که با توجه به اصل انصاف، نهاد قضایی کشور موظف به رعایت آن است.
به همین منظور مناسب است مردم از حقوق خود حتی به عنوان متهم نیز آگاهی های لازم را کسب نمایند.
سوالات متداول
متهم تا چه میزان می تواند تحت نظر ضابطان قرار گیرد؟
تحت نظر بود یعنی توقیف شدن فرد برای مدت حداکثر ۲۴ ساعت در جرایم مشهود.
آیا متهم تحت نظر می تواند به خانواده خود اطلاع دهد؟
فرد تحت نظر می تواند از طریق تلفن و ایمیل یا هر طریق مقتضی دیگری، خانواده و آشنایان خود را مطلع سازد، مگر اینکه تشخیص داده شود نباید این حق را داشته باشد که این اقدام باید فورا به اطلاع مقام قضایی برسد.
آیا بازپرس می تواند متهم را تشویق به اقرار کند؟
قاضی تحقیق حق ندارد متهم را به اقرار تشویق کند و یا او را به صدور قرار منع تعقیب یا کمک های غیرقانونی دیگر امیدوار سازد. به ویژه باید دقت داشته باشد که توسل به آزار و شکنجه برای اخذ اقرار ممنوع است و خود این عمل جرم به شمار می آید.
اگر متهمی را بیش از ۲۴ ساعت بدو تحقیق نگه دارند قانونی است؟
خیر، تحت نظر قرار دادن متهم بیش از بیست و چهار ساعت، بدون آنکه تحقیق از او شروع یا تعیین تکلیف شود، بازداشت غیر قانونی محسوب و مرتکب به مجازات قانونی محکوم می شود.
