در نظام مالی کشور، چک و سفته از جمله اسناد تجارتی است که در میان عموم مردم نسبت به سایر اسناد تجارتی از جمله برات، اسناد تضمین بانکی و … از استقبال بیشتری برخوردار است و در واقع دلیل آن در دسترس بودن و صدور ساده آنها می باشد و همچنین دارایی ضمانت اجرای قانونی نیز است.
البته سرعت و تسهیل امورات مالی خود نیز امری حائز اهمیت است چون اگر در تقابل با برات که بخش قابل توجه ای از مقررات قانون تجارت را به خود اختصاص داده قرار دهیم، می بینیم که در سفته صرفاً با وجود صادرکننده و دریافت کننده تشریفات شکلی صدور سفته انجام می شود و در خصوص چک نیز به همین منوال است.
اما در برات شخص سومی تحت عنوان برانگیز یا محال علیه که پذیرش یا رد پرداخت وجه مندرج در برات نیاز به ارائه به ایشان دارد، مانعی در این سرعت بخشی شده و حتی دردسرهای به رویت رساندن شخص ثالث را ندارد.
اما همین دو سندی که مورد استفاده بیشتر در میان مردم قرار دارد خود نیز دارایی تمایزات و تفاوت هایی است که می تواند در چگونگی تنظیم، ماهیت حقوقی یا کیفری داشتن آنها و سایر نکاتی که ممکن است این تفاوت ها را مبرهن نمایید، خلاصه شود.
در همین خصوص در این نوشتار به صورت کلی در یک بخش چک و سفته را مورد بررسی و مداقه قرار داده تا تفاوت های این دو مشخص شود.
تفاوت چک و سفته از منظر تعداد افراد دخیل
در تعریف قانونی از چک آمده است که
“چک نوشته ای است که به موجب آن، صادرکننده وجوهی را که در نزد محالٌ علیه (بانک) دارد، کلا یا بعضا مسترد یا به دیگری واگذار می نماید”
در ظاهر در فرایند وصول وجه چک سه شخص دخیل هستند، صادرکننده، دارنده و محال علیه (بانک).
البته بانک در این فرایند صرفاً در حکم پرداخت کننده است و حقی از بابت ممانعت از پرداخت ندارد مگر اینکه صادرکننده یا ذینفع دستور عدم پرداخت صادر کرده باشد اما در سفته محال علیه وجود ندارد مثل بانک و صرفاً در تاریخ تعیین شده دارنده بایست وجه سفته را از طریق واخواست سفته مطالبه نماید.
در واقع واخواست چک از طریق بانک انجام می شود اما واخواست سفته می تواند از طریق ارسال اظهارنامه قانونی نسبت به مطالبه وجه سفته یا مراجعه به دفاتر واخواست سفته مستقر در دادگستری های شهرستان ها که اقدام به صدور واخواست نامه و ارسال آن به صادرکننده است.
تفاوت مهم، داشتن ماهیت کیفری برای چک
– از جمله تفاوت های اصلی که میان این دو سند وجود دارد، داشتن ماهیت کیفری به عنوان استثنائی در اسناد تجاری برای چک است؛ در واقع قانونگذار به منظور حمایت از دارنده و همچنین ایجاد ابزارهای تنبیهی برای صادرکننده متخلف، تلاش کرده تا از صدور چک های بلامحل یا پرداخت نشدنی جلوگیری شود.
بیشتر بخوانید: کیفری بودن صدور چک بدون تاریخ
البته رعایت شروطی در چک بایست محرز شود تا چک ماهیت کیفری بگیرد از جمله این شرایط:
- الف- اگر در مرجع قضایی ثابت شود که چک سفید امضاء صادر شده است. با این مفهوم که چک صرفاً با قید امضاء صادر شده است و فاقد قید مبلغ و تاریخ سررسید بوده است.
- ب- هر گاه در متن چک قید شده باشد که چک بابت تضمین انجام معامله یا تعهدی است. اشخاص ممکن است به منظور تضمین انجام تعهدات قراردادی خود اقدام به صدور چک ضمانت می کنند که البته باید وصف ضمانت در متن چک قید شده باشد. برای مثال: در قرارداد مشارکت که شخصی کار خود را می آورد و شخص دیگر سرمایه، سرمایه گذار از طرف دیگر قرارداد مشارکت درخواست تودیع چک ضمانت می کند. سفته ضمانت نیز قابل تصور است اما ماهیت قانونی آن متفاوت از چک تضمین می باشد.
- پ- هرگاه در متن چک وصول وجه آن منوط به تحقق شرطی شده باشد.
- ت- هرگاه بدون قید در متن چک، ثابت شود که وصول وجه آن منوط به تحقق شرطی بوده یا چک بایت تضمین انجام معامله یا تعهدی است.
- ث- در صورتی که ثابت شود چک بدون تاریخ صادر شده و یا تاریخ واقعی صدور چک، مقدم بر تاریخ مندرج در متن چک باشد. منظور از مقدم بودن تاریخ صدور نسبت به تاریخ مندرج در چک این است که تاریخ مندرج در چک بعنوان تاریخ سررسید چک در نظر گرفته می شود و دارنده در آن تاریخ می تواند به بانک مراجعه و وجه چک را مطالبه کند اما اگر تاریخ صدور (تنظیم چک) پیش از تاریخ سررسید (تاریخ قید شده در چک) باشد حتی با فاصله یک روز، دیگر این چک وصف کیفری ندارد.
با وجود وصف کیفری برای چک، سفته از این امتیاز برخوردار نیست بدین مفهوم که دارنده سفته پس از انجام واخواست قانونی آن، تنها می تواند از طریق مراجع قضایی حقوقی نسبت به مطالبه وجه سفته اقدام کند و قانونگذار امتیاز مراجعه به دادسرا برای طرح شکایت کیفری را در مورد سفته اعمال نکرده است.
تنوع انواع چک و واحد بودن نوع سفته
تفاوت دیگری که می توان برای چک و سفته برشمرد، تنوع اقسام چک است؛ مطابق با قانون صدور چک اصلاحی سال ۹۷، اقسام چک شامل، چک عادی، چک تأیید شده، چک تضمین شده، چک مسافرتی، چک موردی است.
هر یک از این چک ها دارای شرایط خاص صدور و امتیازات ویژه برای صادرکننده و دارنده آن می باشد.
البته شاید با چهار چک نخست (چک عادی، چک تأیید شده، چک تضمین شده، چک مسافرتی) تا حدودی آشنایی داشته باشید چون از سال ۱۳۵۵ این چهار قسم چک در نظام بانکی کشور وجود داشته اما بعضاً با گذشت زمان، اسامی متفاوتی به برخی از این چک ها در نظام بانکی داده شده است.
از جمله چک رمز دار بین بانکی که واقع نوعی از چک تضمین شده می باشد اما تحول جدیدی که در سال ۹۷ در خصوص اقسام چک ایجاد شد، پیش بینی چک موردی می باشد.
در واقع در قانون اصلاح قانون صدور چک ۱۳۹۷، چون الزامات صدور دسته چک را قانونگذار دشوار و سخت کرده است، افرادی که متقاضی چک هستند و توانایی اثبات اعتبار مالی خود را ندارند یا اینکه نیازی به یک دسته چک کامل ندارند، در این قانون پیشنهاد شده که با مراجعه به بانکی که درآن جا حساب جاری دارند، درخواست صدور چک موردی کنند که بانک یک برگه چک مطابق با فرایندی که در سامانه یکپارچه بانک مرکزی پیش بینی شده است، صادر و در اختیار مشتری قرار می دهد.
اما در خصوص سفته این اقسام وجود ندارد بلکه سفته به طور کلی یک نوع است و صادرکننده با تنظیم آن و درج کامل مشخصات خود و قید تاریخ سررسید، سفته را در اختیار دارنده قرار داده تا دارنده در تاریخ مندرج در سفته به ایشان مراجعه و وجه تعیین شده را مطالبه کند.
تفاوت چک و سفته از نظر مرجع صدور
مرجع صدور چک و سفته و چگونگی در اختیار گذاشتن آن تفاوت دیگر این دو سند تجارتی است.
اشخاصی که قصد صدور چک را دارند، در وهله اول می توانند با مراجعه به شعب بانک ملی ایران به اندازه مبلغ مورد درخواست خود سفته بگیرند و یا اینکه از طریق برخی از دکه های روزنامه فروشی این سفته ها را تهیه کنند که هیچ گونه فرایند اعتبار سنجی یا هویت سنجی در خصوص سفته انجام نمی شود و به راحتی در اختیار متقاضیان قرار می گیرد.
البته این بدین مفهوم نیست که سفته بی اعتبار است بلکه ویژگی آن سهل الوصول بودن و دردسترس بودن آن سند تجارتی است.
در مقابل چک که اخیراً با اصلاحیه سال ۹۷، صدور آن را با فرایندی مالی و شخصیتی همراه کرده است.
در واقع شخصی که متقاضی گرفتن دسته چک می باشد ابتدا بایست درخواست خود را در بانک مربوطه ثبت کند تا فرایند اعتبار سنجی مالی و اعتبار سنجی هویتی ایشان انجام شود و پس از گذراندن این دو فیلتر، بانک نسبت به صدور دسته چک از طریق سامانه صیاد (سامانه صدور یکپارچه الکترونیکی دسته چک) با محدودیت های اعتباری و زمانی اقدام می کند.
تفاوت از نظر مرجع وصول مبلغ چک و سفته
مرجع وصول وجه چک و سفته؛ همانطور که می دانید برای وصول وجه چک، دارنده بایست در تاریخ سررسید به بانک محال علیه مراجعه کند و وجه چک را مطالبه نماید (البته با اصلاح قانون صدور چک ۹۷، دیگر نیازی به مراجعه به بانک محال علیه نیست بلکه دارنده می تواند به هر یک از بانک ها برای وصول وجه چک مراجعه کند).
اگر حساب صادرکننده موجودی نداشته باشد، به تقاضای دارنده، گواهی عدم پرداخت صادر می شود که جای اصل چک را می گیرد تا دارنده بتواند به موجب آن دعاوی حقوقی یا کیفری و یا اجرای ثبتی توقیف اموال صادر کننده را بگیرد.
اما اگر سفته در تاریخ سررسید به موجب ارسال اظهارنامه قانونی یا واخواست سفته، پرداخت نشود، دارنده بایست با توجه به مبلغ سفته تنها از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی دعوای مطالبه وجه سفته اقامه کند که ممکن است در شورای حل اختلاف یا دادگاه عمومی-حقوقی مورد رسیدگی قرار گیرد.
البته دارنده چک جدای از اینکه می تواند هم دعوای کیفری بر روی آن چک اقامه کند، و هم دعوای حقوقی مثل سفته طرح کند، و همچنین از طریق اجرای ثبت اداره ثبت نسبت به توقیف اموال صادر کننده اقدام کند.
قانون اصلاحی سال ۹۷ یک امتیاز دیگری به دارنده چک صیاد اختصاص داده است و آن این است که دارنده می تواند با مراجعه به دفاتر خدمات الکترونیک قضایی درخواست صدور اجرائیه قضایی بابت وصول وجه چک را مطرح کند و دیگر مسیر دادرسی طی نمی شود و مستقیماً پرونده برای صدور اجرائیه به اجرای احکام مدنی ارجاع می شود.
تفاوت چک و سفته از نظر چگونگی تنظیم
چگونگی تنظیم این دو سند خود نیز تفاوت دیگری محسوب می شود.
در تنظیم و صدور سفته، صادرکننده بایست نام و نام خانوادگی، کد ملی، نشانی اقامتگاه خود را قید و سفته می تواند حتی با مهر نیز صادر شود اما در صدور چک با درج تاریخ سررسید و مبلغ چک و قید امضاء عملیات صدور چک انجام شده است و دیگر نیازی به اطلاعات هویتی دیگر از جمله کد ملی یا نشانی اقامتگاه صادرکننده نیازی نیست.
نتیجه گیری
نتیجتاً تفاوت های عمده ای میان سفته و چک وجود دارد که همین امر باعث شده تا مردم در میان سفته و چک، استقبال بیشتری از چک داشته باشند چون با سازوکارهای جدیدی که برای این سند تجارتی پیش بینی شده.
شخصی که قصد گرفتن چک را دارند، می تواند در ساده ترین حالت ممکن استعلام وضعیت مالی و سابقه صدور چک، صادرکننده را با ارسال پیامک یا وب سایت بانک مرکزی انجام دهند که این امتیاز و یا بهتر است بگویم امتیازات در سفته مغفول مانده اما سختگیری در صدور دسته چک جدای از امتیازاتی که در قانون برایش پیش بینی شده، خود می تواند ویژگی منفی محسوب شود تا عموم از سفته بهره مند شوند، چون به راحتی در اختیار متقاضیان قرار می گیرد و سازوکارهای اعتبار سنجی را ندارد.
سؤالات متداول
آیا امتیازات قانونی چک برای سفته هم است؟
خیر این امتیازات صرفاً مختص چک می باشد.
چه شرایطی را دارنده سفته باید رعایت کند تا سفته را بتوان شکایت کیفری کرد؟
سفته فاقد ماهیت کیفری است و دارنده صرفاً می تواند نسبت به مطالبه حقوقی اقدام کند.
تنظیم سفته یا چک حتماً بایست به قلم صادرکننده باشد؟
خیر در تنظیم سفته صرف امضاء صادر کننده کفایت می کند؛ حتی اگر مندرجات آن را دیگری نوشته باشد.
