مردم در گذشته برای اینکه به کالاهای مورد نیاز خود دسترسی پیدا کنند، نظام معامله کالا با کالا را در پیش گرفته بودند، به نحوی که دامدار برای تأمین نخ، شیر یا گوشت به ریسنده می داد تا در به ازای آن نخ بگیرد یا کشاورز محصول خود را به قصاب می داد تا گوشت بگیرد.
اما با ظهور مسکوکات و رواج آنها در میان مردم کم کم نظام داد و ستد کالا با کالا از بین رفت و مردم برای تأمین مایحتاج خود سکه پرداخت می کردند و حکومت نیز پشتوانه ارزش آن سکه ها بود.
تا اینکه به مرور سکه به اسکناس کاغذی تبدیل شد و در نهایت در عصر کنونی شیوه های نوین پرداخت شکل گرفت اما از گذشته های دور تا همین لحظه، قواعد داد و ستد به صورت عرفی نسل در نسل منتقل شد تا اینکه در حال حاضر بخش عمده ای از این قواعد عرفی به شکل قانون درآمده است.
منظور از ضمان معاوضی چیست؟
یکی از این قواعد عرفی ضمان معاوضی است که نسبت به طرفین معامله مسئولیتی از بابت تسلیم مال موضوع معامله (مبیع یا کالا) و وجه پرداختی از بابت مال موضوع معامله بر عهده آنها گذاشته است حتی اگر به این مسئولیت در قرارداد خود تصریح نکرده باشند.
در واقع منظور از ضمان معاوضی این است که در عقد بیع یا هر عقد معاوضی، تا پیش از تسلیم مبیع توسط فروشنده به خریدار، اگر مبیع از بین رود یا نقص یا کاستی در آن ایجاد شود، مسئولیت این تلف، نقص یا کاستی بر عهده فروشنده است.
در مقابل اگر تعهد خریدار به پرداخت ثمن یا مبلغ قرارداد پیش از پرداخت از بین رود یا نقص یا کاستی در آن ایجاد شود، ضمان معاوضی آن بر عهده خریدار است و نمی تواند مدعی این شد که “عقد بیع به مجرد انعقاد تمام آثار خود را می گذارد” از بار ضمان معاوضی شانه خالی کرد چون به صورت مستتر در قراردادهای معاوضی چنین شرطی وجود دارد مگر اینکه طرفین با توافق یکدیگر آن را ساقط کرده باشند که این خود بحثی مجزا و خارج از حوصله این نوشتار می باشد.
در همین خصوص ابتدای بحث به تعریفی مختصر از عقد معاوضی پرداخته خواهد شد، سپس سه حالت ضمان معاوضی یعنی در صورت تلف، نقص یا عیب و در نهایت در صورت انحلال عقد ضمان معاوضی چه وضعیتی خواهد داشت.
عقد معاوضی و آثارش
همانطور که از عنوانش پیداست، معاوضه دو کالا در مقابل یکدیگر را عقد معاوضی می گویند.
برای مثال کیان تصمیم می گیرد که خودروی ۲۰۶ صندوقدار مدل ۹۵ خود را با خودروی پژو پارس مدل ۹۲ البرز معاوضه کند که در واقع هر دو مال در مقابل هم محوریت و موضوعیت دارد و اگر یکی از آنها نباشد، عقد معاوضه شکل نمی گیرد.
برای مثال اگر در مقابل خودروی پژو پارس البرز، ۲۰۰ میلیون تومان وجه نقد قرار داشت، محوریت و موضوعیت خودروی ۲۰۶ صندوقدار کیان اصل قرار می گرفت و دیگر معاوضه ای صورت نگرفته است بلکه عقد بیع منظور دو طرف می باشد اما چون در عقد معاوضه هر دو کالا از اهمیت اساسی در جهت ترغیب و تراضی دو طرف قرار گرفته، و شاکله عقد معاوضی را شکل داده است.
در این عقد هر دو طرف نسبت به عوض یا مال موضوع عقد معاوضی دارای ضمان معاوضی هستند، یعنی اگر عقد معاوضی بر روی کاغذ تنظیم و به امضای دو طرف برسد و حتی شهود نیز آن را امضاء نمایند.
اگر پیش از تسلیم هر کدام از دو خودرو، عیب، نقص یا حتی خودروها در اثر سانحه یا سرقت کلاً از بین بروند، دیگر نمی تواند با استناد به عقد معاوضی منعقده، طرفی که خودرو در اختیار بوده و قبل از تسلیم آن را تلف کرده یا به واسطه قوه قاهره تلف شده، مدعی دریافت خودرو طرف قرارداد شود.
چون علاوه بر ضمان معاوضی، طرف مقابل حق حبس دارد و تا زمانی که شما مال را در اختیار ایشان قرار ندهید، ایشان می تواند از حق حبس خود استفاده کند که در این صورت چون خودرو از بین رفته، عقد معاوضی نیز از بین می رود چون یکی از ارکان محوریت و موضوعیت عقد معاوضی از بین رفته است.
حتی اگر طرف عقد معاوضی که خودروی سالم را دارد، خودرو را تحویل طرف دیگر قرارداد کرده باشد، و کاشف بعمل آید پیش از تسلیم خودروی دیگر، آن خودرو تلف شده است، در این صورت آن شخصی که خودروی سالم را گرفته بایست بر مبنای ضمان معاوضی برگرداند و مسئولیت هر عیب و نقصی که نسبت به آن خودروی سالم در مدت تصرفش ایجاد شود، خواهد بود.
سخن کوتاه می کنیم و در بخش های بعدی به تفکیک به موارد نقص، تلف و انحلال عقد در ضمان معاوضی می پردازیم.
اتلاف مبیع در ضمان معاوضی در حالت های مختلف
اگر مبیع یک کالای مشخص و معین باشد مثل همان خودروی کیان که در اصطلاح حقوقی آن را عین معین می نامند، موضوع قرارداد بیع میان فروشنده و خریدار باشد و خودرو قبل از تسلیم به نحوی از انحاء تلف شود، در این صورت ضمان معاوضی با کیست؟؟؟
صورت های متفاوتی را می توان برای این وضعیت متصور شد که به شرح زیر بیان می شود:
الف- تلف یا از بین رفتن خودرو قبل از قبض یا تسلیم
اگر پیش از اینکه فروشنده خودرو را در اختیار خریدار قرار دهد یا اینکه خریدار با توجه به مالکیت ایجاد شده و داشتن سویچ خودرو و سایر مدارک آن، نسبت به قبض و گرفتن خودرو اقدام کند، خودرو بواسطه یک اتفاق خارج از اراده طرفین قرارداد از جمله سیل یا زلزله یا آتش سوزی از بین برود، در این صورت قرارداد بیع بصورت خودکار از بین می رود (در واقع منفسخ می شود) و اگر فروشنده ثمن معامله را گرفته باشد، بر مبنای ضمان معاوضی باید آن را پس دهد و اگر ثمنی نگرفته باشد، خریدار مسئولیتی از بابت پرداخت ثمن معامله ندارد.
ب- تلف یا از بین رفتن خودرو بواسطه اقدام فروشنده بوده باشد
در این شرایط خریدار هم می تواند با توسل به ضمان معاوضی و حق فسخ ایجاد شده، ثمن پرداختی را مسترد دارد یا اینکه معامله را به همین شکل باقی گذارد.
چون مسئولیت متلف (فروشنده) نیازی به اثبات تقصیر او ندارد به صرف از بین بردن خودرو مسئول است.
برای مثال ممکن است خریدار خودرویی را در شهرستان خریده باشد، و فروشنده متعهد شده باشد خودرو را در تهران تحویل مشتری دهد، که در راه تهران تصادف می کند و خودرو تماماً از بین می رود.
در این صورت مشتری دیگر مسئولیتی از بابت پرداخت ثمن معامله ندارد و اگر مسیر دوم یعنی باقی گذاشتن معامله را انتخاب کند، می تواند فروشنده را ملزم به دادن مثل یا قیمت آن خودرو کند و در این صورت دیگر نمی تواند ثمن پرداختی را مطالبه کند.
پ- تلف یا از بین بردن خودرو توسط اقدام شخص ثالث یا شخص ثالث ناشناس
اگر شخص ثالثی خودرو را از بین ببرد، خریدار با دو حالت به مانند راهکار پیشین با کمی تفاوت رو به رو است؛
خریدار می تواند با توجه به تلف شدن مورد معامله، قرارداد را فسخ و از پرداخت ثمن معامله معاف شود یا اگر پرداخته، فروشنده بر مبنای ضمان معاوضی ملزم به عودت آن ثمن یا وجه می باشد.
اگر خریدار تصمیم بر بقای معامله بگیرد و شرایط جدید را بپذیرد، دیگر نمی تواند به فروشنده برای گرفتن مثل یا قیمت خودرو مراجعه کند چون فروشنده مرتکب تقصیری نشده است، از همین رو خریدار می تواند با توجه به مسئولیت مدنی ایجاد شده برای شخص ثالث از بابت تلف خودرو، به ایشان مراجعه کند و به حکم دادگاه ایشان را ملزم به پرداخت مثل یا قیمت خودرو کند.
اما اگر شخص ثالث ناشناسی خودرو را تلف کند، و فروشنده هم ایشان را نشناسد و یا امکان مراجعه و دسترسی به شخص ثالث تلف کننده خودرو وجود نداشته باشد، بایست رویکرد اول را در پیش گرفت یعنی قرارداد فروش خودرو از بین رفته است و مشتری مسئولیتی از بابت پرداخت ثمن معامله ندارد.
ت- تلف یا از بین بردن خودرو توسط مشتری
در عقد بیع قبض یا تسلیم مبیع از ارکان صحت قرارداد نیست بلکه جزء آثار آن می باشد اما در سه رویکرد پیش گفته اگر مبیع (خودرو) از بین رود، نبایست بار مالی آن را بر دوش مشتری بی تقصیر گذاشت.
ولی ممکن است این مشتری بی تقصیر، بعضاً مرتکب تقصیر شود و خودرو به واسطه اقدامات مشتری پیش از قبض یا تسلیم تلف شود که در این صورت به صرف تلف یا از بین بردن خودرو، قبض خودرو تحقق یافته و مشتری اگر ثمن را پرداخته است دیگر حقی از بابت ضمان معاوضی نسبت به عودت ثمن ندارد و اگر ثمن را نپرداخته، بایست آن را پرداخت کند.
نقص و عیب مبیع در ضمان معاوضی
همیشه نباید در ضمان معاوضی مبیع از بین رود تا طرف دیگر قرارداد بتواند با استناد به ضمان معاوضی ثمن معامله را پس بگیرد.
بلکه ممکن است نقص یا عیبی در مبیع ایجاد شود که این نقص و عیب خود می تواند به نقص و عیب جزئی و اساسی تقسیم شود.
الف- نقص و عیب جزئی
اگر پیش از آنکه فروشنده، مبیع (خودرو) را تحویل دهد یا مشتری خود آن را در اختیار بگیرد، نقصی در خودرو ایجاد شود برای مثال خودرو بعلت تصادف از ناحیه درب راننده آسیب ببیند و نیاز به صافکاری داشته باشد.
در این صورت مشتری حق کاستن از ارزش ریالی مبیع معیوب را دارد یا اینکه با استناد به خیار عیب، قرارداد را فسخ کند.
اما اگر مبیع قابلیت تجزیه داشته باشد، برای فروش سه دستگاه مانیتور که یکی از آنها به علت سوختگی سخت افزاری قابلیت استفاده را ندارد، در این صورت آن مانتیور غیرقابل استفاده از ردیف مبیع خارج و مشتری می تواند از ثمن کم بگذارد به تناسب ارزش ریالی هر کدام و یا اینکه بر مبنای خیار تبعض صفقه، کل قرارداد بیع را فسخ کند.
ب- نقص و عیب اساسی
در این صورت خودرو معیوب محسوب می شود، و مشتری می تواند به استناد خیار عیب آن قرارداد را فسخ کند و اگر ثمن را پرداخت است، با توجه به ضمان معاوضی که فروشنده دارد، باید ثمن را مسترد کند.
ضمان معاوضی در صورت انحلال عقد
انحلال قرارداد به سه روش فسخ، انفساخ و اقاله انجام می شود که در اقاله با فسخ و انفساخ رویکرد متفاوت است:
- الف- اقاله
در اقاله یعنی از بین بردن قرارداد با توافق دو طرف قرارداد، هر دو به بازگرداندن عوضین یا مبیع و ثمن ضمان معاوضی دارند و اگر ثمن یا مبیع در اختیار هر یک از ایشان پیش از اقاله تلف شود، باید مثل یا قیمت آن را پرداخت کند.
- ب- فسخ یا انفساخ
در فسخ و انفساخ ضمان معاوضی راه ندارد بلکه طرفین متعهد به بازگرداندن وضعیت به حالت پیش از قرارداد هستند.
نتیجه گیری
نتیجتاً ضمان معاوضی شرطی مستتر در هر قرارداد معاوضی از جمله بیع می باشد که هدف آن حمایت از هر دو طرف قرارداد یا یکی از طرفین قرارداد در صورتی که به واسطه تلف یا نقص یا انحلال عقد، منتفع نشود یعنی مبیع در قبض ایشان در نیاید، که می تواند با استناد به ضمان معاوضی ثمن یا وجه پرداخت شده را پس بگیرد.
سؤالات متداول
ضمان معاوضی در چه قراردادهایی است؟
در قراردادهای معاوضی از جمله بیع، بیع شرط ضمان معاوضی قابل تصور است.
در صورت تلف مبیع در قرارداد بیع، آیا خریدار مسئولیتی از بابت پرداخت ثمن معامله دارد؟
اگر تلف پیش از قبض و بدون اقدام مشتری بوده باشد، خیر مسئولیتی از بابت پرداخت ثمن معامله ندارد.
آیا تلف مال توسط مشتری نیز باعث تحقق ضمان معاوضی خواهد شد؟
در صورتی که مال قبل از قبض تلف شود بر مبنای ضمان معاوضی قیمت باید استرداد شود اما اگر توسط خریدار تلف شود، تلف، قبض تلقی شده و مبلغ استرداد نخواهد شد.
