شرح و تفسیر ماده ۱۹ قانون مجازات اسلامی

قانون مجازات اسلامی به عنوان یک قانون ماهوی، جرایم را مورد شناسایی قرار داده است و یک تقسیم بندی کلی از اینکه جرمی تحقق پیدا کند نیز ارائه داده است که شامل سه عنصر قانونی، مادی و معنوی می شود.

بدین معنا که جرمی قابل مجازات است که در قوانین عام و خاص جرم انگاری شده باشند و دادگاه نمی تواند پا را فراتر از این گذاشته و مجازاتی برای جرمی که مورد شناسایی قرار نگرفته قائل شود (استثناء این مورد نسبت به حدود است که این اجازه به قاضی داده شده که اگر جرمی در قانون جرم انگاری نشده باشد ولی در متون فقهی و شرع دارای مجازات باشد، مکلف به تعیین مجازات آن باشد که مثال شاخص آن ارتداد است).

عنصر مادی یعنی فعل یا ترک فعلی که قانونگذار آن را جرم دانسته است، اتفاق بیفتد و در نهایت عنصر معنوی یا روانی که نشأت گرفته از انگیزه مرتکب جرم است.

برای مثال اگر شخصی نیت و انگیزه قتل کسی را نداشته باشد اما فعلی انجام دهد که منجر به قتل انسانی دیگر شود، این قتل، مصداق قتل عمدی نیست به دلیل اینکه عنصر روانی جرم در شخص مرتکب نبوده است.

قانونگذار در قانون مجازات اسلامی در ماده ۱۹ آن قانون، نوآوری ایجاد کرد و تمامی مجازات های تعزیری (به استثناء حدود، قصاص و دیه) به هشت درجه تقسیم بندی کرد که به تناسب عمل مجرمانه یکی از این درجات مجازات را برای مجرم در نظر گرفته می شود.

در این نوشتار تلاش می شود به تفکیک درجات مجازات که در ماده ۱۹ قانون مجازات اسلامی آمده است را تشریح تا فهمی ساده برای خوانندگان بوجود آید.

تشریح ماده ۱۹ قانون مجازات اسلامی (به تفکیک درجات مجازات)

پیش از شرح درجات ماده ۱۹ قانون مجازات اسلامی، بایست ابتدا خاطر نشان شود، که از هشت درجه مجازات پیش بینی شده در ماده ۱۹، صرفاً سه درجه از درجات مجازات دارای شلاق تعزیری هستند.

درجه ۶، ۷ و ۸ و همچنین تنها چهار درجه از درجات مجازات، دارای محرومیت های اجتماعی بعنوان مجازات اصلی هستند نه تبعی (مجازات های تبعی آن دسته از مجازات هایی است که به حکم قانون بدون نیاز به اینکه در حکم محکوم بیاید، بر وی اعمال می شود که مصادیق آن در ماده ۲۶ قانون مجازات اسلامی آمده است).

الف- مجازات های درجه یک:

• حبس بیش از ۲۵ سال و محدودیتی برای تعیین حداکثر آن پیش بینی نشده است اما مطابق با قانون کاهش مجازات های تعزیری مصوب ۱۳۹۹، اگر قاضی حکم به حداکثر یا بیش از حداکثر مجازات قانونی دهد، بایست دلیل و مستندات خود مبنی بر صدور چنین حکمی را در همان حکم بیاورد.
• البته به موجب تبصره شماره ۶ الحاقی از قانون کاهش مجازات حبس تعزیری مصوب ۱۳۹۹، تمامی مجازات های تعزیری حبس ابد به حبس درجه یک تبدیل شده است.
• مجازات نقدی بیش از ۱۰۰ میلیون تومان که بر مبنای ماده ۲۸ قانون مجازات اسلامی، هر سه سال یکبار این ارقام بایست مطابق با شاخص بانک مرکزی بروز شود.
• مصادره کل اموال: مصادره به این معناست که به حکم دادگاه شخصی از مالکیت بر اموالش به طور دائمی محروم می شود و مالک آن اموال دولت می شود.
• انحلال شخص حقوقی: این مجازات مختص اشخاص حقوقی از جمله شرکت ها و مؤسسات می باشد که شخصیت اعضاء آن مستقل از شخصیت حقوقی شرکت است البته این به این معنا نیست که اعضاء متخلف مجازات نشوند بلکه به تناسب جرم اشخاص حقیقی و اعضای شرکت نیز به مجازات متناسب محکوم خواهند شد.

ب- مجازات های درجه دو:

•  حبس بیش از ۱۵ تا ۲۵ سال یعنی حداقل مجازات ۱۵ و حداکثر ۲۵ سال است.
•  مجازات نقدی بیش از ۵۵ میلیون تومان تا ۱۰۰ میلیون تومان.
  برای مثال اگر در حکم قید شده باشد که “به حداقل جزای نقدی درجه دو محکوم گردیده است” یعنی محکومیت به جزای نقدی ۵۵ میلیون تومان می باشد که البته با توجه به سال تصویب قانون مجازات اسلامی در سال ۹۲، و مجوز افزایش نرخ هر سه سال یکبار با توجه به شاخص بانک مرکزی، این ارقام به مراتب بیش تر خواهد بود.

پ- مجازات های درجه سه:

• حبس بیش از ۱۰ تا ۱۵ سال.
• اگر دقت نمایید حداقل مجازات درجه دو اعم از جزای نقدی یا حبس، می شود حداکثر مجازات درجه سه و این ترتیب تا انتهای درجات مجازات رعایت می شود.
• مجازات نقدی بیش از ۳۶ میلیون تومان تا ۵۵ میلیون تومان.

ت- مجازات های درجه چهار:

•  مجازات حبس بیش از ۵ سال تا ۱۰ سال.
  برای مثال مجازات آدم ربایی که به عنف و تهدید باشد، حبس درجه چهار است و اگر قاضی ۱۰ سال حبس برای مرتکب جرم تعیین کند بایست دلیل اینکه چرا حداکثر مجازات را برای ایشان در نظر گرفته را مشخص کند و نسبت به حداقل این امر رعایت نمی شود.
•  جزای نقدی ۱۸ میلیون تومان تا ۳۶ میلیون تومان.
•  انفصال دائم از خدمات دولتی و عمومی.
• نسبت به اعمال مجازات انفصال دائم از خدمات دولتی و عمومی لازم به ذکر است که این مجازات صرفاً بر کارکنان دولت و مؤسسات و نهادهای عمومی دولتی یا عمومی غیردولتی اعمال می شود.

ث- مجازات های درجه پنج:

•  مجازات حبس بیش از دو تا ۵ سال؛ در جرم آدم ربایی اگر آدم ربایی بدون زور و تهدید باشد، مجازات حبس درجه پنج برای مرتکبین در نظر گرفته می شود.
•  جزای نقدی ۸ میلیون تا ۱۸ میلیون تومان.
•  محرومیت از حقوق اجتماعی بیش از پنج تا پانزده سال.
• مجازات محرومیت از حقوق اجتماعی بعنوان یک مجازات تبعی تلقی می شود یعنی بدون اینکه قاضی حکم به محرومیت از حقوق اجتماعی دهد، در صورت اینکه مجازات مشمول یکی از سه بند ماده ۲۵ قانون مجازات اسلامی قرار گیرد، محرومیت اجتماعی بصورت خودکار بر محکوم اعمال می شود.
  برای مثال اگر در جرم آدم ربایی بدون زور و تهدید، مرتکب به مجازات حبس درجه ۵ محکوم گردد، بدون اینکه قاضی در حکم ایشان به محرومیت از حقوق اجتماعی اشاره کند، مطابق بند پ ماده ۲۵ قانون مجازات اسلامی، مرتکب به دو سال محرومیت از حقوق اجتماعی مندرج در ماده ۲۶ بصورت خودکار محکوم می گردد اما مجازاتی که در این بند آمده، قاضی بعنوان مجازات اصلی در نظر می گیرد و باید در رأی خود به آن اشاره کند.
•  ممنوعیت دائم از یک یا چند فعالیت شغلی یا اجتماعی برای شخص حقوقی.
• قاضی با عنایت به مجازات مندرج در این بند، می تواند با توجه به شدت جرم اتفاق افتاده از سوی شخص حقوقی یعنی شرکت یا مؤسسه تجاری یا غیرتجاری، مس تواند از حضور در مناقصات دولتی برای مثال محروم کند.
•  ممنوعیت دائم از دعوت عمومی برای افزایش سرمایه برای اشخاص حقوقی.
• در این خصوص نیز قاضی می تواند شخص حقوقی را بطور دائم از دعوت به افزایش سرمایه شرکت اعم از سهامی یا شرکت های اشخاص محروم کند.

ح- مجازات های درجه شش:

•  مجازات حبس بیش از ۶ ماه تا ۲ سال؛ برای مثال مجازات جعل سند غیر رسمی، ۶ ماه تا دو سال حبس است که مشمول مجازات حبس درجه شش می شود.
• جزای نقدی بیش از دو میلیون تا هشت میلیون تومان.
•  شلاق از ۳۱ تا ۷۴ ضربه، و در خصوص جرائم منافی عفت تا ۹۹ ضربه؛ در تمامی جرایمی تعزیری که به مجازات شلاق اشاره دارد، یکی از سه درجه مجازات درجه ۶، ۷ و ۸ است که تنها تفاوت آن نسبت به جرایم منافی عفت مثل رابطه نامشروع کمتر از زنا است از قبیل هم بستری که قانونگذار مجازات شلاق تا ۹۹ ضربه را پیش بینی کرده است.
•  محرومیت از حقوق اجتماعی بیش از شش ماه تا پنج سال.
•  انتشار حکم قطعی در رسانه ها.
• در صورتی که جرم اتفاق افتاده موجب جریحه دار کردن اذهان عموم شده باشد، قاضی در حکم صادره دستور انتشار حکم قطعی در رسانه ها از قبیل تلویزیون یا روزنامه ها و یا پایگاه های اینترنتی می دهد.
•  ممنوعیت از یک یا چند فعالیت شغلی یا اجتماعی برای اشخاص حقوقی حداکثر تا مدت پنج سال.
•  ممنوعیت از دعوت عمومی برای افزایش سرمایه برای اشخاص حقوقی حداکثر تا مدت پنج سال.
•  ممنوعیت از صدور برخی از اسناد تجاری توسط شخص حقوقی حداکثر تا مدت پنج سال.
• اسناد تجاری که در حال حاضر در نظام مبادلات مالی کشور مورد استفاده قرار می گیرد، شامل سفته، چک یا اسناد تعهد آور بانکی می شود که قاضی می تواند با توجه به جرم اتفاق افتاده، از یک روز تا پنج سال شخص حقوقی را از صدور سند تجاری محروم کند.

ج- مجازات های درجه هفتم:

• حبس ۹۱ تا ۶ ماه؛ برای مثال مجازات قماربازی با وسایل ممنوعه مثل پاسور یک تا شش ماه حبس می باشد و معیار اینکه این مجازات را درجه هفت می دانیم، تطابق حداکثر مجازات آن با مجازات درجه ۷ است.
•  مجازات نقدی یک میلیون تا دو میلیون تومان.
•  مجازات شلاق از یازده تا سی ضربه.
•  محرومیت از حقوق اجتماعی تا شش ماه.

چ-مجازات های درجه هشت:

•  حبس تا سه ماه.
• در این خصوص می توان به مجازات خرید و نگهداری آلات قمار اشاره کرد که ماده ۷۰۶ قانون تعزیرات برای مرتکب حبس یک ماه تا سه ماه در نظر گرفته است که می تواند این مجازات را حبس درجه هشت در نظر گرفت البته مجازات حبس درجه هشت، از یک روز حبس تا ۹۰ روز را نیز شامل می شود.
•  مجازات نقدی تا یک میلیون تومان.
•  شلاق تعزیری تا ۱۰ ضربه.

نحوه درجه بندی چگونه است؟

تبصره ۳ ماده ۱۹ بیان کرده، در صورتی که مرتکب جرایم متعددی را انجام داده باشد، درجه مجازات شدیدتر برای ایشان در نظر گرفته می شود.

برای مثال شلاق تعزیری درجه شش از مجازات حبس درجه هفت شدیدتر است اما اگر با دو مجازات حبس و جزای نقدی رو به رو باشیم مجازات حبس شدیدتر محسوب می شود حتی اگر مجازات جزای نقدی درجه ۳ باشد و حبس درجه ۶.

عدم تطبیق میزان مجازات با بند های ماده ۱۹

در ادامه تبصره ۳ آمده است که اگر مجازات جرمی با هیچ یک از این مجازات های هشتگانه مطابقت نداشته باشد، مجازات درجه هفت برای فرد مرتکب جرم در نظر گرفته می شود و اینکه کدام یک از مجازات های درجه هفت بر مرتکب اعمال شود به تشخیص قاضی رسیدگی کننده و نوع و کیفیت جرم بستگی دارد.

جزای نقدی موضوع ماده ۱۹ قانون مجازات

در خصوص مجازات جزای نقدی تمامی مجازات های جزای نقدی گفته شده در درجات هشتگانه ماده ۱۹، جزای نقدی ثابت است اما در مقابل جزای نقدی ثابت ما جزای نقدی نسبی نیز داریم به این معنا که قانونگذار مبلغ مشخصی را بعنوان جزای نقدی در نظر نگرفته است.

بلکه با توجه به جرم ارتکابی چندین برابر آن را بعنوان جزای نقدی در نظر می گیرد.

برای مثال مجازات اشخاصی که کاربری اراضی زراعی و باغ ها را بدون مجوز تغییر دهند، یک تا سه برابر بهای آن اراضی و باغ در نظر گرفته است.

[quote]بیشتر بخوانید: تقسیط جزای نقدی در قوانین موضوعه ایران [/quote]

عدم توانایی محکوم در پرداخت جزای نقدی

هنگامی که محکومین از عهده ی جزای نقدی محکوم شده در دادنامه بر نیایند، بعد از قطعیت حکم، اموال وی شناسایی و توقیف می گردد و پس از فروش توسط واحد اجرا میزان جزای نقدی وصول می‌شود.

نکته ای که وجود دارد ای است که مستثنیات دین جز اموال توقیفی وی نمی باشد.

اما اگر مالی نداشت مرجع اجرای حکم می‌تواند با توقیف بخشی از حقوق طبق قانون اجرای احکام مدنی و یا تمام یا بخشی از سایر درآمدهای محکوم علیه برای وصول جزای نقدی اقدام مقتضی به عمل آورد.

در صورت تقاضای تقسیط از جانب محکومٌ ‌علیه و احراز قدرت وی به پرداخت اقساط، دادگاه نخستین که رأی زیر نظر آن اجراء می‌شود می‌تواند با اخذ تضمین مناسب امر به تقسیط نماید.

هرگاه اجرای حکم به طرق مذکور ممکن نگردد با رعایت مقررات مربوط به مجازات‌های جایگزین حبس به ترتیب زیر عمل می‌شود:

• الف ـ در جزای نقدی تا پانزده میلیون ریال، هر سی ‌هزار ریال به یک ساعت انجام خدمات عمومی رایگان تبدیل می‌شود.
• ب ـ در جزای نقدی بالای پانزده میلیون ریال، همچنین درصورت عدم شرایط اجرای بند(الف) این ماده، هر سیصد هزار ریال به یک روز حبس تبدیل می‌شود.

مصادره اموال و ضبط اموال دو چیز متفاوت

در خصوص مصادره اموال همانطور که در مجازات درجه یک به آن اشاره شد، مصادره اموال متفاوت از ضبط اموال است.

بدین صورت که مصادره اموال امری دائمی است و موجب سلب مالکیت شخص بر آن اموال می شود اما ضبط اموال بنا به دستور مقام قضایی به صورت موقتی انجام می شود و تنها مالک در آن مدت از مداخله در اموال خود منع می شود تا اینکه رسیدگی به پرونده انجام شود.

از بین رفتن حبس ابد با آمدن قانون کاهش مجازات حبس های تعزیری

در نهایت به موجب تبصره شش که اصلاحی ۲۳/۲/۹۹ قانون کاهش مجازات حبس تعزیری می باشد، مجازات تعزیری حبس ابد را کاملاً نسخ نمود و بجای آن حبس درجه یک در نظر گرفته است.

برای مثال در قانون اصلاح قانون مبارزه با مواد مخدر، حمل بیش از ۱۰۰ کیلوگرم مواد مخدر غیر صنعتی مجازات حبس ابد دارد، که با توجه به این تبصره، تبدیل به حبس درجه یک می شود.

نتیجه گیری

در نتیجه مجازات های هشتگانه پیش بینی شده در ماده ۱۹ قانون مجازات اسلامی بعنوان یک معیار برای تعیین مجازات می باشد.

هر چند که در آرای صادره از محاکم کیفری به درجه مجازات اشاره ای نمی شود و صرفاً مقرر می شود که متهم به چند سال حبس یا چند ضربه شلاق یا سایر مجازات های گفته شده در این بندهای هشتگانه محکوم شده است ولی دانستن این مواد هشتگانه بخصوص نکاتی که ذیل آن آمده است می تواند درک مناسب تری نسبت به مجازات ها برای عموم و خصوصاً خوانندگان این نوشتار ایجاد کند.

سوالات مرتبط

۹۹ ضربه شلاق درجه چند می‌شود؟

جرم نود و نه ضربه در جرائم منافی عفت مصداق دارد و تعزیر درجه شش می باشد؟

در صورت عدم توانایی محکوم به جزای نقدی چه حکمی اجرا می شود؟

اگر مالی داشته باشد فروخته می‌شود و از محل آن میزان جزای نقدی پرداخته می‌شود اگر نه تقسیط می‌شود و اگر همه ی این ها ممکن نبود با توجه به مبلغ جزای نقدی به حبس یا انجام خدمت عمومی مجبور می گردد

آیا محرومیت از حقوق اجتماعی مجازات اصلی است؟

محرومیت از حقوق اجتماعی هم می‌تواند مجازات اصلی باشد هم تکمیلی یا تبعی. البته محرومیت از حقوق اجتماعی به عنوان مجازات جایگزین حبس نیز در قانون پیش بینی شده است.