اعسار همان طور که از ریشه آن بر می آید به معنی عسر و سختی فرد از لحاظ مالی خواهد بود. اعسار در مواد قانونی جایی به میان می آید که فرد می خواهد از کسی به دادگاه شکایت کند که در ابتدا شکایت و یا دادخواست باید هزینه ای تحت عنوان هزینه دادرسی پرداخت کند اما از تادیه هزینه دادرسی آن دعوا ناتوان است.
اعسار در جایی دیگر هم دیده می شود و آنجایی است که فردی در دعوایی محکوم علیه و بازنده دعوا شناخته شده و به واسطه این محکومیت باید بدهی خود را به طلبکار یا محکوم له بپردازد در اینجا هم اگر فرد ناتوان از تادیه طلب باشد بحث اعسار و اثبات آن پیش می آید و این را اعسار از محکوم به می نامند.
در اینجا می خواهیم بدانیم تقاضای اعسار و ناتوانی مالی از چه کسانی پذیرفته می شود از اشخاص حقیقی و حقوقی یا فقط از اشخاص حقیقی پذیرفته می شود.
در ذیل به بررسی این موضوع خواهیم پرداخت.
شخص حقوقی یا حقیقی به چه معنا است؟
برای بررسی موضوع لازم است ابتدا اشاره ای کوتاه به مفهوم شخصیت و شخص حقوقی و حقیقی داشته باشیم.
شخص حقیقی به هر فرد بشر و انسان اطلاق می شود مثل احمد، علی، حسین و…در واقع انسان شخص حقیقی محسوب می شود.
اما شخص حقوقی، مجموعه و جمعی از اشخاص حقیقی است که به منظور خاصی و با هدفی مشترک با هم همکاری می کنند.
اگر این همکاری برای سود و تجارت و انجام فعالیت های تجاری باشد نام آن را “شرکت” می نامند و اگر به قصدی غیر از تجارت باشد مثل آموزشگاه های درسی و کنکوری و…نام آن را موسسه و گروه و… می نامند.
پس شخص حقوقی ممکن است تاجر باشد یا تاجر نباشد.
اعسار تاجر و شخص حقوقی مطلقا قبول نمی شود
اعسار تعریف قانونی هم دارد طبق ماده ۶ قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی: “معسر کسی است که به دلیل نداشتن مالی به جز مستثنیات دین، قادر به تأدیه دیون خود نباشد.”
تبصره – عدم قابلیت دسترسی به مال در حکم نداشتن مال است. اثبات عدم قابلیت دسترسی به مال بر عهده مدیون است.
در ادامه به مفهوم مستثنیات دین اشاره خواهیم کرد.
در سالیان قبل قانون و رویه قضایی این گونه بود که اگر فرد تاجر باشد چه تاجر یک شخص حقیقی باشد یا اینکه در قالب شرکت تجاری باشد مثل شرکت سهامی یا شرکت تضامنی و… دادخواست اعسار از ایشان پذیرفته نمی شود و باید” توقف” و “ورشکستگی” خود را از دادگاه تقاضا کنند تا با صدور حکم ورشکستگی امر تصفیه تاجر ورشکسته شروع بشود.
با این توضیح می شد نتیجه گرفت پس اگر شخص حقوقی تاجر نباشد از وی دادخواست اعسار برای مثال هزینه دادرسی پذیرفته می شود اما با تصویب قانون جدید نحوه اجرای محکومیت های مالی سال ۹۴ این امر صورت و شکل دیگری به خود گرفت و اعسار را درباره شخص حقوقی مطلق می گذارد به این معنا که به تاجر اشاره ای نمی کند و مطلقا از قبول تقاضای اعسار شخص حقوقی امتناع می کند.
به عبارت دیگر در حال حاضر فرقی نمی کند شخص حقوقی تاجر باشد یا نباشد در هر حال اگر اقامه کننده دعوا اگر شخص حقوقی حتی غیر تاجر باشد باید درخواست ورشکستگی بدهد.
و اعسار از وی پذیرفته نخواهد شد.
ماده ۱۵ قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی مقرر می کند:
“دادخواست اعسار از تجار و اشخاص حقوقی پذیرفته نمی‌شود. این اشخاص در صورتی که مدعی اعسار باشند باید رسیدگی به امر ورشکستگی خود را درخواست کنند.
تبصره – اگر دادخواست اعسار از سوی اشخاص حقوقی یا اشخاصی که تاجر بودن آنها نزد دادگاه مسلم است طرح شود، دادگاه بدون اخطار به خواهان، قرار رد دادخواست وی را صادر می‌کند.”
تعریف مستثنیات دین و اعمال مستثنیات دین در شخص حقوقی
- فرض کنید شخصی محکوم شده است که دینی را بپردازد وی ملزم به پرداخت آن است اما آیا این پرداخت به هر قیمتی باید باشد؟
- برای مثال درست است که فرد محکوم شده است اما برای پرداختن دین باید لوازم زندگی و به اصطلاح عرفی فرش زیر پای وی را هم قربانی کنیم؟
باید گفت خیر مستثنیات دین چیزهایی هستند که از محل آن دین قابل پرداخت نیست یعنی نمی توان برای پرداخت دین بگوییم خانه ای را که در آن هستی بفروش یا لوازم خانه ات را بفروش زیرا این امور لازمه زندگی فرد هستند.
پس اندکی با مستثنیات دین آشنا شدیم نکته بسیار مهم این است که مستثنیات دین فقط و فقط مخصوص شخص حقیقی است آن هم تا زمان فوت و مرگ وی و بعد از فوت نمی توان به مستثنیات دین استناد کرد و در قبال دینی که دارد حتی خانه وی را هم نمی شود توقیف گرد و به مزایده گذاشت.
نکته مهم دیگر این که مستثنیات دین هرگز در باره شخص حقوقی صدق نمی کند و در این باره قابل اعمال نیست پس اگر شخص حقوقی محکوم به مبلغی شود تمام وسایل شرکت یا موسسه را می توان توقیف کرد و فروخت.
مثال عدم پذیرش اعسار برای شخص حقوقی
فرض کنید شرکتی دانش بنیان که امورش تجاری نیست یا آموزشگاه های کنکوری یا درسی که بازم تجاری محسوب نمی شوند در دعوایی محکوم می شوند و باید مبلغی را پرداخت کنند در اینجا جون توان مالی پرداخت را ندارند بر خلاف شخص حقیقی که شخص حقیقی می تواند درخواست اعسار بدهد تا آن مبلغ قسط بندی بشود این شخص حقوقی دانش بنیان یا آموزشگاه نمی تواند درخواست اعسار بدهد و باید درخواست صدور حکم ورشکستگی خود را تقدیم کند.
این امر دقیقا درباره تجار جاری است برای مثال بانک که شرکتی تجاری محسوب می شود از تادیه دین خود پس از صدور حکم اظهار ناتوانی می کند یا اصلا در دعوایی هزینه دادرسی ندارد که پرداخت کند در اینجا شرکت تجاری بانک نمی تواند درخواست اعسار بدهد زیرا در خواست اعسار مخصوص شخص حقیقی است.
لذا نتیجه می گیریم که شخص اگر شخص حقوقی باشد نگاه نمی کنیم که آیا این تاجر است یا خیر در هر حال حتی اگر تاجر نباشد درخواست اعسار از وی پذیرفته نیست و باید صدور حکم ورشکستگی خود را تقاضا کند.
طرح مسئله در خصوص اعسار شخص حقوقی
وقتی ما میدانیم که ورشکستگی مخصوص تاجر است و این اشخاص حقوقی تاجر محسوب نمی شوند چگونه و با چه سند و استدلالی میگوییم از این اشخاص گرچه تاجر نیستند ولی بازهم تقاضا ی اعسار از آنها قبول نمی شود؟
تا سال های قبل و قبل از تصویب قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی ۹۴ ورشکستگی مخصوص تجار بود اما در ماده ۱۵ این قانون می توان گفت با صراحت و مطلق گذاشت متن قانون درخواست اعسار را از هر شخص حقوقی قابل قبول نمی داند و این استدلال ما از ماده ۱۵ قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی گرفته شده است.
تفاوت اعسار شخص حقیقی با شخص حقوقی
همانگونه که گذشت تقاضای اعسار از شخص حقوقی پذیرفته نخواهد شد و این اشخاص باید تقاضای صدور حکم ورشکستگی را تقدیم کنند. که در این صورت دادگاه با احراز ورشکستگی آن را به اداره تصفیه یا مدیر تصفیه ارجاع می دهد تا امور تصفیه شخص حقوقی را انجام دهد.
اما اگر شخص حقیقی درخواست و تقاضای اعسار کند تحت شرایطی مثل ارائه صورت اموال خود و استشهادیه از کسانی که از حال وی با خبرند می تواند این امر را ثابت کند البته قاضی می تواند از افرادی که استشهادیه زا امضا کرده اند دعوت کند.
پس اعسار از شخص حقیقی پذیرفته می شود و دادگاه برای مثال می تواند در مورد مردی که محکوم به پرداخت مهریه همسر خود شده است با قبول تقاضای اعسار وی آن را تقسیط و قسط بندی کند.
برای مثال اینگونه تقسیط کند که مرد ماهانه ربع یک سکه به همسرش تادیه کند یا اینکه سه ماه یک بار مرد موظف باشد یک سکه تمام به همسرش تادیه کند.
از دیگر موارد که توضیح دادیم این است که موارد مستثنیات دین در شخص حقوقی قابل اعمال نیست.
حال اینکه چه تفاوتی بین آثار اعسار در شخص حقیقی و ورشکستگی در شخص حقوقی وجود دارد در بند بعدی تشریح خواهیم کرد.
اعسار با ورشکستگی چه تفاوتی دارد؟
مسئله این است که این مباحث مطرح شده و این نزاع و دعوایی که برای اثبات این امر داشتیم که شخص حقوقی نمی تواند درخواست اعسار بدهد و باید تقاضای ورشکستگی کند مگر چه فرقی می کند که فرد معسر باشد یا ورشکسته در هر حال هر دو ناتوان از لحاظ مالی هستند؟
باید گفت اعسار با ورشکستگی تفاوت بنیادین دارد و اتکا بر هر کدام از این دو مورد آثار خاص خود را دارند.
برای مثال اگر شخص ورشکسته شود این ورشکستگی جنبه همه شمول دارد و نسبت به همه طلبکاران ورشکسته محسوب می شود و دادگاه باید با تعیین مدیر تصفیه یا ارجاع به اداره تصفیه بخواهد که تمام امور شخص حقوقی تصفیه شود در اینجا چون ممکن است از دارایی شخص حقوقی چیز زیادی نمانده باشد طلبکاران ممکن است درصدی از طلب خود را بگیرند مثلا طلبکاری ۱۰۰ میلیون طلب دارد ممکن است در زمان تقسیم فقط ۱۰ میلیون به وی برسد.
اما اگر فرد درخواست اعسار وی قبول شود در برابر همان طلبکار معسر و ناتوان شناخته می شود و جنبه عام ندارد حال اگر طلبکار دیگر علیه وی طرح دعوا کند این حکم اعسار برای طلبکار بعدی اعتباری ندارد و وی باید دوباره درخواست اعسار بدهد.
از دیگر تفاوت های این دو نهاد این است که فرد معسر هیچ محدودیتی در اموال خود ندارد اما فرد ورشکسته را قانون منع می کند از اینکه در اموال خود خرید و فروشی یا تصرفی انجام دهد.
شخصی که ورشکست بشود از یکسری موارد محروم می شود مثلا نمی تواند در هیئت مدیره شرکتی وارد شود یا مدیر عامل بشود و موارد فراوان دیگر.
اما شخصی که معسر است اینگونه محرومیت ها را ندارد.
نتیجه گیری
در مقام این امر بودیم که بررسی کنیم آیا اعسار از شخص حقوقی پذیرفته می شود یا خیر و گفتیم که شخص حقوقی ممکن است تاجر باشد و یا تاجر نباشد و در قالب موسسه باشد مثل شرکت های دانش بنیان یا آموزشگاه های درسی و طبق ماده ۱۵ قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی سال ۹۴ گفتیم که در هر حال تقاضای اعسار از شخص حقوقی پذیرفته نیست حتی اگر تاجر هم نباشد و صرفا موسسه عام المنفعه باشد که فعالیت تجاری نمی کند.
در حالی که قبل از تصویب این قانون ما فقط اشخاص تاجر را از تقاضای اعسار محروم می دانستیم اما در حال حاضر مطلق شخص حقوقی به جای درخواست اعسار باید تقاضای صدور حکم ورشکستگی خود را تقدیم کنند.
سوالات متداول
آیا اعسار از موسسات غیر تجاری پذیرفته می شود؟
خیر پذیرفته نمی شود و باید درخواست ورشکستگی کنند که تفصیل این امر را در بالا متذکر شدیم.
آیا در اشخاص حقوقی مستثنیات دین قابل اعمال است؟
خیر مستثنیات دین مختص شخص حقیقی و آن هم تا زمان مرگ ایشان است.
مستثنیات دین شامل چه چیز هایی هستند؟
اثاثیه منزل مورد احتیاج، منزل مسکونی اگر در شان محکوم علیه باشد و تلفن مورد نیاز و آذوقه موجود در خانه و کتب علمی.