عقد اجاره در قانون مدنی تملیک منافع است به عوض معلوم به این معنا که شخص موجر یا مالک ما منافع مال خود را در اختیار شخص مستاجر می گذارد و در عوض دادن منافع مبلغی را معمولا هر ماه تحت عنوان اجاره بها دریافت می کند.
یکی از قراردادهایی که در قانون مدنی به آن اشاره نشده ولی شباهتی به عقد اجاره در قانون مدنی دارد اجاره به شرط تملیک است در اجاره به شرط تملیک برخلاف عقد اجاره که پس از پایان مدت مال به مالک بر می گردد ممکن است مال به مالک بر نگردد و مستاجر مالک اصلی مال شود با این توضیح که اجاره به شرط تملیک قراردادی شبیه اجاره است که در آن شرط می شود اگر مستاجر در به تعهدات خود درباب اجاره عمل کند پس از پایان مدت مالک مال مورد اجاره بشود.
اجاره به شرط تملیک ابتدا بیشتر در مورد خانه مصداق داشت برای افرادی که توان پرداخت یکجا قیمت خانه را نداشتند آن را به صورت اجاره به شرط تملیک منعقد می کردند به این صورت که پول خانه را به صورت اقساطی پرداخت می کردند و با پرداخت آخرین قسط مالک خانه می شدند در واقع اقساط اجاره بها نوعی پول و ثمن معامله به حساب می آمد و با دادن آخرین قسط مال به مالکیت افراد در می آمد.
آنچه می خواهیم در اینجا پس از مختصر اشاره ای به مفهوم اجاره به شرط تملیک به آن بپردازیم انتقال مال به غیر است در مورد اجاره به شرط تملیک قبل از انجام تعهدات توسط مستاجر.
مفهوم اجاره به شرط تملیک
اجاره به شرط تملیک را می توان قراردادی نام نهاد که بر اساس آن کالایی یا جنسی در ازاء اقساطی توسط مستاجر به او اجاره داده می شود اما مالکیت مال زمانی به وی منتقل می شود که این اقساط به پایان برسد و مستاجر تمام اقساط را پرداخته باشد.
به عبارتی با مسامحه و برای تقریب به ذهن می توان گفت اجاره به شرط تملیک نوعی بیع معلق به پرداخت آخرین قسط است.
(معلق به معنای اصطلاحی دقیق مورد نظر نیست).
اجاره به شرط تملیک به دو حالت ممکن است منعقد شود:
۱ – در یک نوع از این قرارداد اجاره منعقد می شود و ضمن این عقد اجاره شرط می شود که با پایان یافتن مدت اجاره اگر مستاجر مایل باشد و صلاح دانست با گفتن قبولی عین مال را به مالکیت خود در آورد.
۲ – حالت دیگر آن است که عقد اجاره به این شرط منعقد می شود که با پایان یافتن اجاره و پرداخت شدن آخرین قسط مستاجر بدون گفتن قبولی مالک عین مال بشود.
در این مورد بر خلاف قبلی نیازی به اعلام اراده نیست و توافق قبلی طرفین بر این است که بدون اعلام با انجام تعهدات مال به ملکیت مستاجر در بیاید.
این شکل از اجاره به شرط تملیک بیشتر مد نظر مردم است.
انتقال به غیر در اجاره به شرط تملیک توسط مستاجر
همانطور که گفتیم اجاره به شرط تملیک اگرچه خود عنوانی جدا با مشخصات معین از باقی عقود و قرارداد هاست اما مقدمه آن و ماهیت آن را باید مشمول قواعد اجاره دانست البته در متفاوت بودن اجاره عادی با اجاره دارای شرط تملیک در جاهایی تردیدی وجود ندارد.
با این وجود جوهره اجاره به شرط تملیک شرطی است که ضمن اجاره شده است و آن شرط این است تا زمانی که مستاجر به تعهدات خود عمل نکرده که مثلا ممکن است یکی از این تعهدات بیشتر در بانک رایج است پرداخت تمام اقساط است مالک مال اجاره ای نخواهد شد و اگر به تعهدات خود عمل کند آن زمان مالک مال می شود.
حال می توان اینگونه نتیجه گیری کرد تا زمانی که مستاجر تمام اقساط را پرداخت نکرده است مالک مال نیست لذا حق انتقال آن را به غیر نخواهد داشت و البته این امر که فقط مستاجر باید از مال اجاره ای استفاده کند در آیین نامه اعطای تسهیلات بانکی نیز مورد اشاره فرار گرفته است.
پس اگر مستاجر آن را به دیگری انتقال دهد مرتکب انتقال مال غیر شده است و این عمل هم جرم است که قبلا به جزئیات آن پرداخته ایم.
زیرا در اجاره به شرط تملیک این امر وجود ندارد که مستاجر تصور کند با پرداخت هر میزان از اقساط به همان میزان مالک مال خواهد شد.
خیر این طور نیست این اقساط عوض استهلاک محسوب می شود اگر تا آخر پرداخت نشود و بعد از پرداخت تمام اقساط است که به عنوان ثمن معامله قلمداد می شود.
لذا اگر مستاجر بسیاری از قسط ها را بدهد اما تا آخرین قسط ادامه ندهد مبالغی را که پرداخته به وی پس داده نمی شود.
انتقال به غیر در اجاره به شرط تملیک توسط موجر
درباره این مسئله که آیا در اجاره به شرط تملیک مستاجر می تواند به دیگری انتقال بدهد یا خیر گفتیم که تا زمانی که تعهدات خود را انجام ندهد حق این کار را ندارد اما با انجام تعهدات چون که مالک مال شده می تواند انتقال بدهد.
- حال می خواهیم بررسی کنیم که آیا موجر یا مالک می تواند آن را به غیر انتقال بدهد یا خیر؟
در پاسخ باید گفت در اجاره به شرط تملیک بر خلاف اجاره های عادی و معمولی وضعیت مالک به شکل دیگر است.
زیرا که در اجاره های عادی و یا معمولی موجر مالک مال است و اگر چه مال به صورت فیزیکی در اختیار مستاجر است اما از جهت حقوقی در اختیار موجر است و وی می تواند حتی آن مال خود را به دیگری بفروشد و انتقال بدهد.
اما در اجاره به شرط تملیک وضع به شکل دیگر است با این توضیح که مالک یا موجر که مثلا بانک است با این قرارداد مال را در اختیار مستاجر قرارداده.
شرط شده در صورت حصول و انجام تعهداتی مستاجر مالک مال بشود لذا طبیعی است که حق انتقال و تصرف را به صورت گسترده نخواهد داشت به شکلی که به حقوق مستاجر خدشه وارد شود.
از اجاره به شرط تملیک در آیین نامه دستور العمل اجرایی قانون عملیات بانکی بدون ربا سخن به میان آمده که در ماده ۶ این دستور العمل در بند ۱ آن به موجر تکلیف کرده است که حق واگذاری عین یا حتی منافع عین مستاجره را به اشخاص دیگر از طریق اجاره و یا تحت هر عنوانی دیگر نخواهد داشت.
نتیجه گیری
اجاره به شرط تملیک قرارداد است که در آن خریدار مالی را که می خواهد خریداری کند ابتدا برای تضمین پرداخت آن به صورت اجاره در اختیار دارد و در آن شرط می شود با اتمام اجاره و پرداخت تمام اقساط آن مستاجر بتواند مالک مال بشود.
- حال در اینجا توضیح دادیم که آیا موجر یا مستاجر مال را قبل از انجام تعهدات می تواند به دیگری انتقال دهند یا خیر؟
که پس از بررسی به این نتیجه رسیدیم که خیر حق انتقال ندارند.
سوالات متداول
آیا مستاجر حق دارد مال مورد اجاره به شرط تملیک را به دیگری انتقال بدهد؟
خیر تا قبل از انجام تعهدات حق انتقال ندارد اما مس از انجام تعهدات و مالک شدن می تواند انجام دهد.
آیا موجر در اجاره به شرط تملیک می تواند مال را انتقال بدهد به شخص دیگر؟
خیر موجر بر خلاف اجاره عادی حق انتقال منافع و عین را ندارد مانند مستاجر.
در کجا به قرارداد اجاره به شرط تملیک اشاره شده است؟
در قانون عملیات بانکی بدون ربا و آیین نامه آن.