حق تحصیل از حقوق اولیه بشری است که فارغ از زمان و مکان و مسائلی از قبیل جنسیت، زبان، نژاد، دین و قومیت می بایست در مورد تمام اشخاصی که متولد می شوند و تا زمانی که می میرند ادامه یابد.
حق تحصیل زنان در ایران از گذشته های دور، دست خوش تبعیض های غیرمنصفانه بوده به حدی که زنان را از تحصیلات ابتدائی و حتی خروج از منزل محروم می کردند، اما به تناسب رشد تکنولوژی و شناسایی حقوق اولیه بشری توسط اعلامیه جهانی حقوق بشر و احترام حکومت ها به این حقوق اولیه انسانی، موجبی بر این شد که درهای تحصیلات بر وی زنان باز شود و زنان، حقوق خود را تا حدودی باز شناسند.
به حدی که در جوامع کنونی زنان دوشادوش مردان در فعالیت های اقتصادی جامعه نقشی پررنگ دارند اما ممکن است همچنان این فرهنگ غلط و تبعیض آمیز نگاه غالب و مغلوب بر زن در جوامع در حال توسعه بالاخص جهان سوم وجود داشته باشد و همچنان از برخی از حقوق بنیادین بشریت محروم مانده باشد.
با این توضیح در این نوشتار تلاش می کنیم که ابتدا زمینه ای ذهنی از حق تحصیل زنان با استناد به آیات الهی و اسناد بین المللی ایجاد و سپس با استناد به قوانین داخلی در جهت پاسخ دادن به این پرسش که زن متأهل حق تحصیل دارد یا خیر؟
بررسی آیات الهی در زمینه حق تحصیل زنان
اسلام اساساً بر این اعتقاد است که برابری ارزش های انسانی در عالی ترین چهره خود در میان همه انسان ها نمایان شده است تا حدی که آن را یکی از عقاید اساسی تمام مسلمانان قرار داده است و وجه تمایز انسان ها را نه به صرف ماهیت انسانی از قبیل مرد یا زن بودن، بلکه معیار شایستگی ها و سطوح مختلف رفتارها و کردارها که برای تکامل انسانیت و جامعه بشری ضروری است، قرار داده است.
از همین بابت در آیه ۱۳ حجرات آمده است:
” یا ایها الناس انّا خلقناکم من ذکر و انثی و جعلنا کم شعوباً و قبائل لتعارفوا انّ اکرمکم عندالله اتقاکم انّ الله علیم خبیر” « ای مردم، همانا ما شما را از یک مرد و یک زن آفریده ایم و در نزد خداوند گرامی ترین شما، پرهیزگارترین شماست. همانا خداوند دانای آگاه است»
و در مفهوم شناسی این آیه می توان بیان داشت که شما همگی از یک پدر و مادر خلق شده اید، بنابراین هیچ کدامتان از حیث تیره و نژاد، بر دیگری برتری ندارید. اگر پروردگار، شما را به گروه های قومی و قبیله ای در آورده است برای برتری قومی بر قوم دیگر نبوده است، بلکه تنها به دلیل شناسایی، نام گذاری و آشنایی یکدیگر بوده است، چرا که منزلت افراد در جامعه انسانی، ایجاب می کند که با نام های متفاوت از هم شناخته شوند.
البته منع الهی انسان ها از برتر دانستن خود نسبت به یکدیگر، موجبی بر این شده، که این تفاوت در جنسیت نیز متبلور نشود به حدی که از این می توان دریافت که حق آموزش و تحصیل که مبنایی برای منع آن در آیات و روایات نیامده است، حق اساسی زنان محسوب می شود و ممانعت از بهره مندی در این حق به گونه ای در تضاد با حق برابری انسان ها می باشد.
حق تحصیل زنان از منظر حقوق بشر
در اسناد بین المللی بالاخص اعلامیه جهانی حقوق بشر حق بر تحصیل شناسایی شده است.
بند ۱ ماده ۲۶ اعلامیه جهانی حقوق بشر در همین راستا بیان می کند که:
” هر شخصی حق دارد که از آموزش و پرورش بهره مند شود.”
در بند ۱ ماده ۱۳ میثاق بین المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی نیز آمده است
“کشور های عضو میثاق حق هر کس را بر آموزش و پرورش به رسمیت می شناسد و موافقت می دارند که هدف آموزش و پرورش باید نمو کامل شخصیت انسانی و احساس حیثیت آن و تقویت احترام حقوق بشر و آزادی های اساسی باشد.”
در نتیجه اسناد بین المللی نگاه ویژه ای به حق بر تحصیل دارند و کشورها را نسبت به ممنوعیت از تحصیل افراد جامعه بر حذر داشته اند.
البته چون این اسناد ماهیت توصیه ای دارند، برای دولت ها الزامی ایجاد نمی شود و صرفاً دولت ها داوطلبانه در جهت همسو کردن اهداف عالیه مملکتی، حقوق بنیادین بشریت را برای افراد جامعه خود به رسمیت می شناسند.
حق تحصیل زنان در قانون ایران
برای تشریح الزامات داخلی نیاز بود که زمینه فقهی و بین المللی از حق تحصیل زنان و به طور کلی حق آموزش و پرورش بیان شود.
از همین رو بند ۳ اصل ۳ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، حق تحصیل در تمامی سطوح را برای افراد جامعه به رسمیت شناخته است. این اصل بیان می نماید که دولت موظف است که همه امکانات لازم را برای آموزش و پرورش و تربیت بدنی رایگان برای همه در تمام سطوح، و تسهیل و تعمیم آموزش عالی فراهم نماید.
آیا مرد می تواند زن را از تحصیل محروم نماید؟
در واقعیت مشاهده شده است که مردان با کمال ناباوری زنان خود را از تحصیل منع می کنند، شاید سوال شما این باشد که با وجود آیات و روایات و اسناد بین المللی و حتی قانون اساسی، مرد با استناد به کدامین قانون یا آیین نامه می تواند زنش را از تحصیل منع کند؟
یکی از شروط ۱۲ گانه سند ازدواج، حق تحصیل زوجه می باشد که بعضاً قبل از اینکه دختر و پسر نسبت به امضاء سند ازدواج اقدام کنند، در خصوص این حق توافق می کنند، که می تواند در چارچوب ماده ۱۱۱۹ قانون مدنی قرار گیرد که بیان داشته هر شرطی که خلاف مقتضای ذات عقد نکاح نباشد را در سند ازدواج قید کنند، و در صورتی که مرد حق تحصیل زن را به رسمیت بشناسد، دیگر نمی تواند زن خود را از این حق محروم کند.
چون ضمن عقدی لازم تعهدی را پذیرفته و در مقابل اگر مرد زیر بار چنین تعهدی نرود و شرط حق تحصیل زوجه را خط بزند، و دختر نیز بپذیرد، بدون اجازه شوهر نمی تواند از حق تحصیل استفاده کند که شاید این تصور برای شما ایجاد شود که تمامی اسناد بین المللی و حتی قانون اساسی کشور، حق تحصیل زنان را به رسمیت شناخته، چطور می شود این حق را از زن گرفت.
در پاسخ باید گفت که قوانین، ماهیت سرزمینی دارد و قانون اساسی به صراحت ممنوعیت از منع حق تحصیل زنان را به رسمیت نشناخته و با توجه به اینکه ریاست خانواده بر عهده مرد است، زن باید مطیع اوامر مرد باشد که البته این خود در جامعه کنونی محل مناقشه و بحث است اما ریشه در اعتقادات و رسوم دیرینه ما دارد که مرد را رئیس خانواده می دانند.
در واقع اگر زن حق تحصیل در سند ازدواج نداشته باشد، مرد می تواند تمکین ایشان را درخواست کند و مانع تحصیل زن شود اما در این خصوص باید در محکمه ادله منطقی ارائه شود از قبیل اینکه تحصیل زن در تضاد با مصالح خانوادگی است یا تحصیل زن موجب هتک اعتبار مرد می شود (البته این مورد در برخی از مناطق ایران بسیار شایع است) و یا اینکه تحصیل کردن زن موجب بر این می شود که زن دیگر زمان کافی برای انجام تکالیف قانونی در قبال شوهر و فرزندان را نداشته باشد.
اما در مقابل اگر زن حق تحصیل در سند ازدواج داشته باشد، و مرد مانع استفاده از این حق شود، زن می تواند با وجود شرطی که به نفع اش در سند ازدواج مقرر شده، نسبت به طلاق اقدام کند و مستند ادعای خود را عسر و حرج ایجاد شده از بابت ممانعت از تحصیل ذکر کند.
با عنایت به توضیحات بالا، تلاش کردیم که ماهیت قانونی اعم از آیات الهی و اسناد بین المللی را در جهت شناسایی حق تحصیل زن را بیان و در ادامه قوانین داخلی و نحوه برخورد بر این حق بنیادین مورد بررسی قرار گیرد که البته در تضاد با تمامی گفته ها پیش رفت یعنی همچنان حق تحصیل زنان در ایران در گیرودار رضایت شوهر است، بدین معنا که اگر شوهر مایل نباشد می تواند به اراده خود حق بنیادین تحصیل بشر را از همسر خویش سلب کند.
پرسش های حق تحصیل زنان
- حق تحصیل زنان مطابق قانون ایران منع شده است؟ قانون شرطی در این خصوص نگذاشته است بلکه در سند ازدواج منع یا عدم منع آن پیش بینی شده است.
- زن متأهل می تواند تحصیل کند؟ اگر این حق در سند ازدواج منع نشده باشد، بله مانعی وجود ندارد.
- اسناد بین المللی در خصوص حق تحصیل زنان چی گفته اند؟ حق تحصیل زنان از جمله حقوق بنیادین بشریت مورد شناسایی قرار گرفته است.