برائت چیست و شرایط صدور آن

زمانی که عمل غیر قانونی اتفاق می افتد؛ اصل بر این است که متهم به انجام آن عمل، بی گناه است تا وقتی که اتهام آن شخص به طور کامل اثبات شود.

این اصل مشترک بین تمام نظام های حقوقی دنیا وجود دارد و همه کشور ها متفق القول بر اصل برائت اعتقاد دارند.

در واقع تحقق دادرسی عادله مستلزم رعایت پاره ای از تشریفات است و برای اینکه دادرسی عادلانه تلقی شود، لازم است اصول متضمن رعایت حقوق دفاعی متهم از یک سو و اصول متضمن رعایت حقوق دفاعی شاکی از دیگر سو رعایت شود.

در این بخش درباره ی چیستی حکم برائت و شرایط و صدور آن توضیحاتی ارائه می شود.

اصل برائت چه می گوید؟

برائت در لغت به معنای رهایی و خلاصی، پاک شدن از عیب و تهمت و خلاص شدن از قرض می باشد. برائت افراد در حقوق با معنای لغوی آن انطباق دارد.

در مورد اصل برائت در حقوق، اصطلاحاتی مانند اصل برائت کیفری، فرض بی گناهی متهم در حقوق کیفری و فرض برائت به کار رفته است.

در حقوق کیفری اصل برائت متضمن بی گناهی همه ی متهمان تا زمان اثبات جرم آن هاست.

اصل برائت کیفری در اصل ۳۷ قانون اساسی و ماده ۴ قانون آیین دادرسی کیفری نیز تصریح شده است.

به موجب اصل برائت، هیچ کس مجرم نیست مگر اینکه جرم وی ماورای هرگونه شک و شبهه ی معقول اثبات شود.

اصل برائت به عنوان ابزار مصونیت متهم در برابر خطا و اشتباه مقام تعقیب در فرایند کیفری و از جمله تدابیر قانونی تلقی می شود.

اصل برائت در قانون اساسی

در اصل ۳۷ قانون اساسی، اصل برائت، در یکی از مهم ترین زمینه ها یعنی حقوق کیفری شناخته شده است و نتیجه منطقی این شناسایی تکلیف قانونگذار در رعایت این اصل است.

نتیجه مهم دیگر آن در مقام تفسیر قوانین ظاهر می شود چون فرض این است کنه قانونگذار احترام اصول اساسی نظام کشور را رعایت می کند در تفسیر قانون نیز باید از اعمال اصل دریغ نکرد.

اندیشه های حقوقی از اصل برائت به تمهید اصل دیگری پرداخته است که در تفسیر قوانین کیفری سهم مهمی دارد، بدین مضمون که هر تردید به سود متهم تعبیر می شود و جز به حکم یقین بر مجرمیت صادر نمی شود، خواه شبهه ناشی از تعارض دو حکم باشند یا شک در مصداق قاعده عام باشد.

اصل برائت در قانون آیین دادرسی مدنی

در ماده ۱۹۷ قانون آیین دادرسی مدنی درباره دعاوی مدنی چنین آمده است:

اصل برائت است، بنابراین اگر کسی مدعی حق یا دینی بر دیگری باشد، باید آن را اثبات کند، در غیر این صورت با سوگند خوانده حکم برائت صادر خواهد شد.

درست است که خواهان اگر دلیلی نداشته باشد، می توانند از خوانده درخواست سوگند کند و سرنوشت دعوا را موکول به این احتمال کند ولی این الزام نتیجه درخواست سوگند است و نباید آن را در مفاد اصل برائت آورد، چندان که تصور شود، اتیان سوگند قاعده عمومی و الزام آور است و دادگاه باید امر به آن کند، خواه مدعی بخواهد یا ساکت بماند.

به بیان دیگر، برائت خوانده نتیجه اصل برائت است نه سوگند و تداخل این دو درست نیست.

اصل برائت در آیین دادرسی کیفری

در ماده ۴ قانون آیین دادرسی کیفری آمده است:

اصل، برائت است. هرگونه اقدام محدود کننده، سالب آزادی و ورود به حریم خصوصی اشخاص جز به حکم قانون و با رعایت مقررات و تحت نظارت مقام قضایی مجاز نیست و در هر صورت این اقدامات نباید به گونه‌ای شود که به کرامت و حیثیت اشخاص آسیب وارد کند.

اصل برائت در حقوق کیفری نسبت به امور حقوقی از حساسیت بالاتری برخوردار است زیرا عدم رعایت عدالت در حقوق کیفری به شدت بیشتری شرایط یک جامعه را تحت تاثیر قرار می دهد.

در امور کیفری، حیثیت، آزادی و چه بسا جان افراد مورد تهدید واقع می شود و یک دلیل غیر موجه می تواند فرد را به چوبه دار بفرستد و یا مجرم خطرناکی را از مجازات برهاند.

شاخه های اصل برائت در حقوق

اصل برائت یکی از پایه های اصلی حقوق کنونی است و اصول دیگری از آن متاثر شده و پا گرفته است که هر کدام ستونی از ساختمان حقوقی ما است.

1. اصل اباحه: به موجب این اصل، جرم شناختن، حکمی است استثنایی و در انحصار قانون است، حکم به مجازات باید تفسیر محدود شود و در هر جا که در وجود جرم یا شدت کیفر تردید به میان آید؛ باید قانون را به سود متهم تعبیر کرد و در اعمال مجازات به قدر متقین قناعت کرد.
2. اصل صحت قرارداد: بدین معنی که هرگاه در مخالفت عقد با قانون تردید شود یا ادعا بر این باشد که عقد صوری یا نامشروع است باید اصل را به صحت قرارداد نهاد و از مدعی بطلان دلیل خواست.
3. اصل آزادی قراردادها: این اصل چهره ای از اصل اباحه در زمینه قراردادی است و شاید پیش از هر اصل دیگری در اعمال حقوقی کاربرد دارد.
4. اصل تسلیط: ماده ۳۰ قانون مدنی در بیان مفهوم و قلمرو این اصل اعلام می کند هر مالکی نسبت به مایملک خود حق همه گونه تصرف و انتفاع دارد مگر در مواردی که قانون استثناء کرده باشد.

آثار اصل برائت

• نخستین و مهم ترین اثر اصل برائت در تکلیف مقام تعقیب به تحصیل و ارائه دلیل و اثبات بزه انتسابی به متهم نهفته است. در یک دعوی کیفری، دادستان مدعی اصلی می باشد و لذا به موجب قاعده «البینه علی المدعی» مکلف به اثبات بزهکاری متهم در مقابل دادگاه است، و متهم تکلیفی بر اثبات بیگناهی خود ندارد.
• شیوه تحصیل دلیل نیز از جمله آثار مهم اصل برائت تلقی می گردد یعنی تحصیل دلیل باید با توسل به شیوه های صحیح قانونی و با هماهنگی لازم با اصول اخلاقی و ضوابط حاکم بر ضرورت رعایت کرامت انسانی به عمل آید.
• قضات و دادگاه ها در صورت عدم حصول اقناع وجدانی و بقاء شک و تردید نسبت به بزهکاری متهم، باید نسبت به صدور احکام برائت یا قرارهای منع تعقیب اقدام نمایند.
• یکی دیگر از آثار اصل برائت، تفسیر به نفع متهم است. قاعده مزبور یک قاعده عام است به این معنا هم در قلمرو مسائل موضوعی اعمال می شود و هم در قلمرو مسائل حکمی.
• منع اجبار متهم به اقرار یا شهادت علیه خود یک مبنای اساسی حقوق متهم و یکی از آثار مهم اصل برائت است، بدین معنی که در جریان یک تعقیب کیفری مقام تعقیب باید اتهام متهم را اثبات نماید و نباید شرایطی را فراهم آورد که متهم مجبور به اقرار شود و خود را مجرم قلمداد نماید.

صدور حکم برائت

حکم برائت زمانی صادر می‌شود که مدارک و ادله ارائه شده مبنی بر مجرم بودن متهم، کافی و اقناع‌کننده نباشد. در این حالت، امکان اعتراض به حکم برائت برای شاکی در نظر گرفته شده است.

پس از صدور حکم برائت به متهم ابلاغیه ارسال می‌شود.

اگر به او در طول روند رسیدگی به پرونده، آسیب و خسارت معنوی وارد شده باشد (برای مثال به حیثیت او ضربه خورده باشد.) حکم برائتش در روزنامه‌‎ های کثیرالانتشار منتشر می ‎‌شود تا اندکی از آبروی رفته فرد متهم جبران شود.

نتیجه گیری

به موجب اصل برائت، هیچ کس مجرم نیست مگر اینکه جرم وی ماورای هرگونه شک و شبهه ی معقول اثبات شود.

اصل برائت به عنوان ابزار مصونیت متهم در برابر خطا و اشتباه مقام تعقیب در فرایند کیفری و از جمله تدابیر قانونی تلقی می شود.

حکم برائت زمانی صادر می‌شود که مدارک و ادله ارائه شده مبنی بر مجرم بودن متهم، کافی و اقناع‌کننده نباشد.

در این حالت، امکان اعتراض به حکم برائت برای شاکی در نظر گرفته شده است.

پس از صدور حکم برائت به متهم ابلاغیه ارسال می‌شود.

اگر به او در طول روند رسیدگی به پرونده، آسیب و خسارت معنوی وارد شده باشد (برای مثال به حیثیت او ضربه خورده باشد.) حکم برائتش در روزنامه ‎های کثیرالانتشار منتشر می‎‌ شود

سوالات متداول

آیا می توان به حکم برائت اعتراض کرد؟

بله، شاکی می‌تواند به حکم برائت، حتی در صورت ابلاغ آن به متهم، اعتراض کرده و درخواست تجدید نظر خواهی کند.

اگر اتهامی متوجه متهم نباشد یا عمل وی جرم نباشد چه حکمی صادر می شود؟

در این صورت دادگاه اقدام به صدور رای برائت و یا قرار منع تعقیب می نماید.

حکم برائت با قاعده درا چه فرقی دارد؟

در قاعده درا صرف وجود یک شبهه موجب عدم مجازات متهمی می شود که جرم را انجام داده اما در برائت به کلی از انجام جرم بری می شود