آیا تابه حال برای شما هم پیش آماده است که وسیله ای را به کسی قرض دهید؟ در واقع قرض دادن یک اصطلاح عرفی است که زمانی گفته می شود که ما وسیله ای را به شخص دیگری می دهیم تا از آن به طور رایگان استفاده کند.
اما در قانون این عمل چه حکمی دارد؟ در این مطلب قرار است تا درباره ی عقد عاریه و شرایط آن صحبت کنیم تا مخاطبان محترم بیشتر با این عمل رایج در قانون آشنا شوند.
عقد عاریه چیست؟
زمانی که شما چیزی را رایگان در اختیار فرد دیگری قرار می دهید تا به صورت مجانی برای مدتی از آن استفاده کند، در قانون عقد عاریه گفته می شود.
ماده ۶۳۵ قانون مدنی بیان می کند:
«عاریه عقدی است که به موجب آن احد طرفین به طرف دیگر اجازه میدهد که از عین مال او مجاناً منتفع شود. عاریه دهنده را معیر و عاریه گیرنده را مستعیر گویند.»
اصولا ما به جای واژه ی عاریه از قرض استفاده می کنیم و به طور عرفی قرض دادن در جامعه ی ما جا افتاده است اما از نظر حقوقی قرض با عاریه فرق دارد.
شما به عنوان عاریه دهنده در مقابل استفاده ای که طرف مقابل از مال شما می کند، پولی دریافت نمی کنید. به طور مثال فرض کنید که شما ماشین خود را برای مدتی به یک دوست قرض می دهید تا از استفاده کند، بدون اینکه از او خواسته ای داشته باشید.
ویژگی های مال عاریه ای چیست؟
از ویژگی های اصلی مالی که عاریه می دهید این است که پس از استفاده از آن مال، بتوان از بقای آن منتفع شد. این امر یعنی اینکه مالی که به کسی می دهید تا استفاده کند، نباید با استفاده ی آن فرد تمام شود مثل ماشین یا خانه.
مثلا در خصوص خانه، عاریه دهنده هم می تواند صاحب خانه باشد و هم مالک منافع خانه باشد (مثل مستاجر). بنابراین حتی یک مستاجر هم می تواند خانه ی خود را به صورت عاریه به فرد دیگری بدهد تا مدتی در آن زندگی کند.
اما یک فرد غاصب نمی تواند مال غصبی را عاریه بدهد زیرا او نه مالک مال است نه مالک منافع مال. همچنین عاریه دهنده باید عاقل و بالغ باشد. یک فردی که دچار کمبود ذهنی است نمی تواند مالش را عاریه دهد و باید حتما اذن ولی او وجود داشته باشد.
شرایط عقد عاریه
عاریه یک عقد است که بین طرفین یعنی عاریه دهنده و عاریه گیرنده منعقد می شود.
این عقد شرایطی دارد که عبارتند از:
- طرفین برای اینکار رضایت و قصد داشته باشند
- طرفین معامله اهلیت داشته باشند. یعنی عاقل، بالغ و رشید باشند.
- مالی که به عاریه داده می شود معین باشد.
- مالی که به عاریه داده می شود مشروعیت داشته باشد. مثلا آلت قمار یا اموال غیر شرعی نباشد.
شرایط مالی که به عاریه می دهند چیست؟
عقد عاریه زمانی درست انجام می شود که مالی که عاریه داده می شود شرایط زیر را داشته باشد:
- مال مورد عاریه ، معلوم و معین باشد.
بعضی از اموال یکسری استفاده ی مشخص دارد، مثل فرش یا مبل. اما برخی از اموال چندین استفاده دارد. مثل زمین که شما می توانید آن را درختکاری کنید و یا در آن بنایی بسازید.
در این موارد باید مورد استفاده، حتما معین شود تا شما هم در این عقد بعدا به مشکل برنخورید. فرض کنید شما ماشین خود را قرض دادید که فردی با خانواده یک سفر برود اما او با ماشین باربری می کند یا مسافر کشی کند. پس قبل از هر چیزی اول تعیین کنید اموال خود را برای چه موردی عاریه می دهید.
- استفاده ای که از مال عاریه ای باید معقول و مشروع باشد.
گاهی ممکن است چیزی که شما به کسی قرض می دهید هم برای عمل مشروعی استفاده شود هم عمل نامشروع. پش شما نمی توانید خانه ی خود را به کسی عاریه دهید که در آن مواد مخدر تولید کند یا اینکه خانه را مرکز قمار کند.
- مالی که عاریه می دهید باید پس از استفاده باقی بماند.
در واقع این امر بدین معنی است که مالی که شما عاریه می دهید باید پس از استفاده باقی بماند و از بین نرود. مثلا وقتی شما ماشین خود را به کسی عاریه می دهید؛ پس از استفاده ی عاریه گیرنده هم قابل استفاده ی مجدد است و از بین نمی رود یا تمام نمی شود. مثلا شما نمی توانید یک جعبه سیب را به عنوان یک مواد خوراکی عاریه دهید.
زیرا سیب پس از خوردن دیگر قابل استفاده نیست. اما ممکن است شما یک جعبه سیب را فقط برای نمایش در یک نمایشگاه عاریه دهید. در این صورت مشکلی نیست زیرا سیب ها دوباره به شما پس داده می شود و از بین نمی رود.
وظایف و تعهدات معیر(عاریه دهنده)
- مسئولیت نداشتن عاریه دهنده در خسارت های احتمالی.
ماده ۶۳۹ قانون مدنی بیان می کند:
«هر گاه مال عاریه دارای عیوبی باشد که برای مستعیر تولید خسارتی کند معیر مسئول خسارت وارده نخواهد بود؛ مگر اینکه عرفاً مسبب محسوب شود. همین حکم در مورد مودع و موجر و امثال آنها نیز جاری میشود.»
شما وقتی مالی را به کسی عاریه می دهید از روی خیرخواهی و نیت خوب است و به همین جهت شما مسئولیتی در قبال عیب و نقص مال نخواهید داشت.
اما در صورتی عاریه دهنده با نگفتن عیبی مسبب اتفاقی محسوب شود، در این صورت مسئول است. مثلا، فردی ماشین بدون ترمزی را به شما می دهد و به شما این امر را نمی گوید. در این صورت اگر برای شما اتفاقی بیفتد و تصادف کنید، شخص عاریه دهنده ضامن است.
- مخارج نگهداری مال مورد عاریه.
ممکن است در زمانی که شما مالی را عاریه داده اید، هزینه هایی برای آن مال بوجود بیاید که برای باقی ماندن مال ضروری باشد. در این صورت شما به عنوان مالک مسئول خواهید بود.
مثلا وقتی خانه ای را عاریه می دهید رفع خرابی سقف اتاق یا رفع گرفتگی چاه به عهده مالک است و او باید هزینه ی تعمیرات را بدهد.
ماده۶۴۶ قانون مدنی بیان می کند:
« مخارج لازمه برای انتفاع از مال عاریه بر عهده مستعیر است و مخارج نگاهداری آن تابع عرف و عادت است مگر اینکه شرط خاصی شده باشد.»
بنابراین هزینه های استفاده از مال مثل بنزین ماشین یا روغن آن و هزینه ی پارکینگ برای نگهداری خودرو با عاریه گیرنده است. اما هزینه هایی برای بقاء ماشین مثل تعمیرات اساسی و کلی موتور ماشین بر عهده مالک است، مگر برخلاف آن توافق شده باشد.
حقوق و تکالیف مستعیر(عاریه گیرنده)
- محافظت از مالی که عاریه گرفته است.
شما به عنوان عاریه گیرنده باید از مالی که گرفته اید محافظت کنید تا زمانیکه مال را به صاحبش پس بدهید. در واقع این مال نزد شما امانت است و شما به نوعی امین محسوب می شوید.
پس حق ندارید در استفاده از مال زیاده روی کنید یا در نگهداری از مال کم کاری کنید. مثلا اگر حیوانی را عاریه گرفتید باید حتما آب و غذایش را بدهید.
ماده ۶۴۰ قانون مدنی بیان می کند:
« مستعیر ضامن تلف یا نقصان مال عاریه نمی باشد مگر در صورت تفریط یا تعدی.»
بنابراین اگر در استفاده از مال زیاده روی نکند یا کم کاری نکند و برای مال مشکلی بوجود بیاید ضامن نخواهد بود. مثلا عاریه گیرنده بدون اینکه در استفاده خودرو افراط یا تفریطی کند ماشین عاریه ای خراب شود. در این صورت او ضامن نیست.
- بهره برداری متعارف.
درست است که استفاده از مال عاریه ای به صورت رایگان است، اما شما باید به صورت متعارف و معقول از آن استفاده کنید. به عنوان مثال شما نمی توانید از حیوان سواری، برای باربری استفاده کنید.
- ممنوعیت در تصرف غیر.
شما نمی توانید مالی که عاریه گرفته اید را در تصرف دیگری قرار دهید با آن مال را به شخص دیگری بفروشید.
ماده ۶۴۷ قانون مدنی در این مورد بیان می کند:
«مستعیر نمی تواند مال عاریه را به هیچ نحوی به تصرف غیر دهد مگر به اذن معیر.»
نتیجه گیری
زمانی که شما مالی را به صورت مجانی به کسی می دهید تا از آن استفاده کند به این عمل عقد عاریه گفته می شود. عاریه عقد جایز است.
یعنی طرفین عقد هر زمان که بخواهند می توانند این عقد را بهم بزنند و حتی اگر مدت زمانی را برای عقد در نظر بگیرند، باز هم الزامی نیست تا موعد قرار داد صبر کنند. لازم است بدانید که شما نمی توانید مالی را برای انجام اعمال نامشروع به کسی عاریه بدهید.
در عقد عاریه، شما زمانی می توانید مال خود را به کسی بدهید که یا مالک آن مال باشید یا مالک منافع مال، مانند مستاجر. بنابراین فرد غاضب نمی تواند چیزی را که غصب کرده است عاریه دهد.
سوالات متداول
آیا عاریه دهنده باید مالک باشد؟
عاریه دهنده باید یا مالک مال یا مالک منافع باشد (مثل مستاجر).
در مورد طلای عاریه ای ضامن کیست؟
در عاریه طلا و نقره اعم از مسکوک و غیر مسکوک، مستعیر ضامن است هر چند شرط ضمان نشده و تفریط یا تعدی هم نکرده باشد.
آیا می توان در عقد عاریه شرط کرد که عاریه گیرنده در هر صورت مسئول باشد؟
اگر بر مستعیر شرط ضمان شده باشد مسئول گونه نقص و عیبی است که در مال بوجود بیاید، اگر چه مربوط به عمل او نباشد.
