افراد ممکن است در وقایع روزمره خود با شرایطی رو به رو شوند که به ناچار به مال یا جان کسی آسیبی برساند و مورد حمایت قانون قرار گیرند.
بدین معنا که شخص برای اینکه از آسیب بزرگی جلوگیری کند در حالت اضطرار مرتکب جرمی شود که قانونگذار آن را جرم انگاری کرده و برای آن مجازات پیش بینی کرده است.
- از قبیل تخریب اموال.
- آسیب جسمانی به شخص.
که به موجب ماده ۱۵۲ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲، شخص مضطر تحت حمایت قانونی قرار می گیرد و از مسئولیت کیفری آن جرم معاف می شود.
اما اینکه هر شخصی به صرف اینکه مدعی آن شود من در حالت اضطرار به دیگری آسیب رساندم یا اینکه مال کسی را تخریب کرده ام، نمی تواند مشمول ماده ۱۵۲ قانون مجازات اسلامی قرار گیرد؛ بلکه بایست شرایطی را که در متن ماده آمده است، داشته باشد و رعایت کند.
در همین خصوص تشریح ماده ۱۵۲ قانون مجازات اسلامی و همچنین ماده ۵۱۰ قانون مجازات اسلامی (انگیزه احسان) به عنوان مکملی بر ماده ۱۵۲ ضرورت دارد و تلاش می شود.
در این نوشتار ابتدا متن ماده ۱۵۲ و ۵۱۰ قانون مجازات اسلامی آورده شود و با توجه به این دو ماده، شرایط شخص مضطر که معاف از مسئولیت کیفری می شود را بیان نموده و در انتها به تفاوت این دو ماده یعنی ماده ۱۵۲ و ۵۱۰ قانون مجازات اسلامی را توجه شود.
عوامل موجهه جرم و اضطرار
- امر آمر قانونی.
- دفاع مشروع.
- ضرورت.
- رضایت مجنی علیه در موارد مشخص.
موارد گفته شده بالا عوامل موجهه جرم می باشد که هر یک را به طور مختصر توضیح خواهم داد.
هرگاه مامور در حدود صلاحیتش امری را دستور دهد که غیر قانونی نیز نباشد و در این بین جرمی رخ دهد آمر و دستور گیرنده مجازات نخواهد شد.
دفاع مشروع نیز شرایطی است که ایجاب می کند در مقابل یک تهاجم از خود دفاع کنیم که این دفاع نیز باید دارای ویژگی هایی باشد تا مشمول مجازات نگردد.
مانند اینکه برای دفع خطر باشد و با حمله تناسب داشته باشد.
ضرورت نیز یکی دیگر از عوامل موجهه می باشد که در هنگام بروز خطر امری که وقوع آن جرم است قابل انجام است. مثل خوردن گوشت مرده برای جلوگیری از تلف شدن
رضایت مجنی علیه نیز در موارد مصرحه قانونی موجب عدم مجازات می‌گردد.
مانند آنکه مجنی علیه میتواند پس از وقوع جنایت و پیش از فوت، از حق قصاص گذشت کرده یا مصالحه نماید و جانی قصاص نمی شود.
همچنین رضایت، در مورد عمل جراحی و عملیات ورزشی مشروع.
ماده ۱۵۲ و ۵۱۰ قانون مجازات اسلامی
ماده ۱۵۲ قانون مجازات اسلامی بیان می کند:
” هر کس هنگام بروز خطر شدید فعلی یا قریب الوقوع از قبیل آتش سوزی، سیل، طوفان، زلزله یا بیماری به منظور حفظ نفس یا مال خود یا دیگری مرتکب رفتاری شود که طبق قانون جرم محسوب می شود، قابل مجازات نیست مشروط بر اینکه خطر را عمداً ایجاد نکند و رفتار ارتکابی با خطر موجود متناسب و برای دفع آن ضرورت داشته باشد.
تبصره- کسانی که حسب وظیفه یا قانون مکلف به مقابله با خطر می باشند نمی توانند با تمسک به این ماده از ایفای وظایف قانونی خود امتناع نمایند”؛
همچنین ماده ۵۱۰ قانون مجازات اسلامی بیان می کند:
” هر گاه شخصی با انگیزه احسان و کمک به دیگری رفتاری را که به جهت حفظ مال، جان، عرض یا ناموس او لازم است، انجام دهد و همان عمل موجب صدمه و یا خسارت شود در صورت رعایت مقررات قانونی و نکات ایمنی، ضامن نیست”.
در این دو ماده با دو اصطلاح و شرط اصلی یعنی شرط اضطرار در ماده ۱۵۲ و شرط احصان در ماده ۵۱۰ قانون مجازات اسلامی سر و کار داریم که به تشریح شرایط آنها می پردازیم.
شرایط معافیت شخص مضطر در ماده ۱۵۲ قانون مجازات اسلامی
الف- بروز خطر شدید فعلی یا قریب الوقوع:
اولین شرط ماده، شدید بودن خطر است یعنی خطر آسیب شدید جانی یا مالی بر شخص مضطر متحمل کند.
برای مثال شخص مضطر اگر در اثر آتش سوزی جزوات دانشگاهی اش، پالتو گران قیمت دوستش را به منظور خاموش کردن آتش مورد استفاده و تخریب قرار دهد چون امکان تهیه جزوه وجود دارد و خطر شدیدی شخص مضطر را تهدید نکرده است، مسئولیتش پابرجاست و همچنین خطر به وجود آمده باشد یا اینکه در حال بوجود آمدن باشد.
برای مثال در اثر ورود سیل به خیابان و معابر، شخص مضطر نمی تواند درب منزل را باز کند و جانش را نجات دهد، به همین خاطر دیوار همسایه کناری را تخریب کرده تا بتواند از سیل فرار کند.
ولی اگر سیل نیامده باشد یا نزدیک شهر نشده باشد و گزارش هواشناسی گویای این است که فردا سیل جاری می شود و شخص پیش از آن اقدام به تخریب اموال همسایه مجاور اقدام کند، مرتکب جرم شده است و از معافیت ماده ۱۵۲ قانون مجازت اسلامی نمی تواند بهره مند شود.
ب- ایجاد نکردن عمدی خطر:
اگر شخص مضطر خود عمداً خطر را ایجاد کرده باشد، نمی تواند برای اینکه از خطر جلوگیری کند، مرتکب جرم شود و خود را از مسئولیت کیفری برهاند اما اگر خطر در اثر بی مبالاتی و کم دقتی شخص مضطر ایجاد شده باشد، می تواند از معافیت کیفری ماده ۱۵۲ قانون مجازات اسلامی بهره مند شود.
پ- خطر با رفتاری که مضطر انجام می دهد، در تناسب باشد:
معیار این تناسب ارزش مالی و جانی آسیب ایجاد شده توسط مضطر است.
برای مثال شخص مضطر نمی تواند برای نجات چیز کم ارزشی اقدام به قطع دست شخص دیگری کند چون داشتن دست ارزش والایی دارد مگر اینکه شخص مضطر برای نجات جان خود ناچار به این کار شود.
یا اینکه برای نجات جان یا مال خود، اقدام به تخریب اموال چند نفر کند که اگر اثبات شود با تخریب صرفاً مال یک نفر می توانسته است، جان یا مال خود را نجات دهد، نسبت به سایرین مسئولیت کیفری دارد و نمی تواند به شرایط اضطرار ماده ۱۵۲ قانون مجازات اسلامی متوسل شود.
ت- نجات جان یا مال دیگری جزء وظایف آن شخص نباشد:
افرادی که به واسطه شغلشان موظف هستند که از جان و مال مردم دفاع و حمایت کنند، اگر از این امر امتناع کنند، مسئولیت کیفری برای ایشان فراهم می شود.
برای مثال پلیس با دیدن سرقت و جیب بری توسط سارق نمی تواند بی تفاوت رفتار کند و باید بر حسب وظیفه نسبت به نجات مال شخص بزه دیده نسبت به تعقیب و دستگیری سارق اقدام کند هر چند که ممکن است در این تعقیب و گریز به اموال اشخاص دیگر آسیب وارد شود.
یا اینکه آتش نشانی برای نجات جان کودکی که در آتش محبوس شده، به ناچار دیوار همسایه را خراب کرده یا اینکه دیوار شخص مالک را خراب کند، از بابت این تخریب اموال مشمول ماده ۱۵۲ قانون مجازات اسلامی قرار می گیرد و مسئولیت کیفری ندارد.
ث- ناچاری در ارتکاب جرم:
حتی اگر تمامی شرایطی که در بالا گفته شد، جمع باشد، اما شخص مضطر در صورتی از مسئولیت کیفری معاف می شود که راهی جز ارتکاب جرم نداشته باشد.
برای مثال شخص مضطر که فرزندش در آسانسور گیر کرده باشد، به ناچار درب آهنی همسایه را شکسته تا توسط آن بتواند درب آسانسور را باز کند تا جان فرزندش را نجات دهد در این صورت مسئولیت کیفری متوجه شخص مضطر نیست.
اضطرار فقط در جان و مال مصداق دارد
در ماده ۱۵۲ قانون مجازات اسلامی، شخص مضطر تنها از بابت جان و مال خود یا دیگری می تواند مرتکب جرم شود و از مسئولیت کیفری معاف شود اما نمی تواند بخاطر عرض و ناموس نیز به ماده ۱۵۲ قانون مجازات اسلامی متوسل شود.
بلکه در این شرایط باید به ماده ۵۱۰ قانون مجازات اسلامی متوسل شده و شرایط آن از قبیل:
- ضرورت مداخله برای حفظ جان.
- مال.
- عرض و ناموس با انگیزه احسان و کمک باشد.
و تمامی مقررات قانونی و نکات ایمنی را رعایت کند.
برای مثال اگر زنی توسط چند نفر مورد آزار و اذیت در خیابان قرار گرفته باشد، باید تلاش کند که باعث متواری شدن مزاحمین شود نه اینکه اقدام به قتل یا آسیب بدنی شدید به مزاحمین شود.
یا اینکه اگر حامل شخص بیماری است، اقدام به رد کردن چراغ قرمز و آسیب به سایر خودروها نشود چون بایست مقررات قانون و نکات ایمنی را رعایت کند و یکی از تفاوت های اصلی ماده ۱۵۲ با ۵۱۰ در وجود شرط رعایت مقررات و نکات ایمنی است که در ماده ۱۵۲ قانون مجازات اسلامی چنین شرطی دیده نمی شود.
معافیت در اضطرار صرفا معافیت از جرم است
در ماده ۱۵۲ قانون مجازات اسلامی شخص مضطر فقط از جنبه کیفری جرم معاف می شود و اگر خساراتی مالی یا جانی به کسی وارد کرده باشد، بایست جبران خسارت کند.
برای مثال اگر دیوار همسایه را برای فرار از سیل و نجات جان خود خراب کرده باشد، از مسئولیت کیفری تخریب اموال معاف شده اما بایست خسارات وارده را جبران کند.
شخص مضطر حتی اگر جانش در خطر باشد، نمی تواند جان دیگری را به خطر بیاندازد ولیکن اگر مرتکب قتل دیگری شود مشمول قتل عمد نخواهد بود.
تفاوت های ماده ۱۵۲ با ۵۱۰ قانون مجازات اسلامی
در ماده ۱۵۲ قانون مجازات اسلامی شخص مضطر فقط باید نسبت به جان و مال خود یا دیگری احساس خطر کند.
اما در ماده ۵۱۰ قانون مجازات اسلامی، شخصی که مرتکب جرم شده، با انگیزه احسان میتواند نسبت به حفظ جان، مال، عرض و ناموس دیگری ورود کرده و با رعایت شرایطی از مسئولیت کیفری به کل حتی بدون پرداخت خسارات مالی معاف شود.
تفاوت دیگر ماده ۱۵۲ با ماده ۵۱۰ قانون مجازات اسلامی در این است که در ماده ۱۵۲ شخص مرتکب فقط خودش یا دیگری اهمیت دارد اما در ماده ۵۱۰، شخصی که با انگیزه احسان و کمک مرتکب جرم می شود، باید در جهت کمک به دیگری اقدام کند.
و اگر برای خود اقدامی در جهت عرض یا ناموس کرده باشد، مشمول ماده ۱۵۲ و ۵۱۰ قانون مجازات اسلامی نیست و می تواند مشمول دفاع مشروع شود البته بایست شرایطی نیز در دفاع مشروع رعایت شود که بیان آن شرایط از حوصله این نوشتار خارج است.
نتیجه گیری
با این توضیحات آگاهی پیدا کردیم که اگر در شرایطی خاص که جان و مالمان در خطر است، قرار گرفتیم در چه صورتی از مسئولیت کیفری معاف می شویم و در چه صورتی مسئولیت کیفری همچنان پابرجاست و حتی در کمک به دیگران نیز چه شرایطی را باید رعایت کنیم.
اگر به شرط احسان و کمک متوسل شدیم بدانیم صرف کمک و احسان نمی تواند رافع مسئولیت کیفری شخص باشد و حتی ممکن است مصداق این ضرب المثل شوید « اومدیم ثواب کنیم، کباب شدیم».
پس آگاهانه اقدام کنید تا از موجبات کیفری اقدامات خود معاف شوید.
سوالات رایج
شرط معافیت از مسئولیت کیفری ماده ۱۵۲ قانون مجازات اسلامی شامل معافیت از همه چیز می شود؟
خیر بلکه صرفاً معافیت از کیفر جرم است و جبران خسارات مالی و جانی همچنان پابرجا می باشد.
شخصی که می خواهد به ماده ۱۵۲ قانون مجازات اسلامی استناد کند باید تمامی آن شرایط را داشته باشد؟
بله تمامی شرایط مندرج در ماده باید وجود داشته باشد تا مشمول ماده ۱۵۲ شود.
اگر کسی به قصد رساندن بیماری به بیمارستان در اثر سرعت زیاد به دیگران آسیب بزند، مسئولیتی ندارد؟
در صورتی که مقررات و نکات ایمنی را رعایت نکرده باشد، مسئول است.
