غیر نافذ یک اصطلاح و یک مفهوم در قانون مدنی می باشد که برای تعریف و تشریح آن نیازمند دانستن یک سری مقدماتی هستیم، این مفهوم به این علت که در ارتباط با تشکیل عقد است و خبر از وضعیت تشکیل یک عقد می دهد برای فهمیدن آن در ابتدا باید با شرایط اساسی عقد آشنا شد.
در ادامه متوجه خواهیم شد که چه عقودی غیر نافذ هستند؟
تشکیل عقود و شرایط آن
عقد از لحاظ صحت ایجاد و تشکیل به دو بخش تقسیم می شود که یکی از آن بخش ها عقد غیر نافذ است، بخش دیگر صحیح است البته بخش دیگری وجود دارد که ذیل این حالات قرار نمی گیرد و معامله باطل است، چرا که معامله باطل هیچگاه تشکیل شده محسوب نمی شود.
برای صحت هر معامله شرایط ذیل اساسی است:
- قصد طرفین و رضای آن‌ها.
- اهلیت طرفین.
- موضوع معین که مورد معامله باشد.
- مشروعیت جهه معامله.
برای تشکیل هر عقدی باید شرایط بالا رعایت شود، این شرایط اساسی هستند و در هنگام انعقاد هر عقدی باید وجود داشته باشند و اگر عقدی شرایطی جدای از شرایط اساسی برای به وجود آمدنش نیاز داشت به آن شرایط، شرایط اختصاصی می گویند.
شرایط اساسی تشکیل عقود
همانطور که در بخش قبل مطالعه نمودید؛ یک سری شرایط اساسی برای تشکیل عقد وجود دارند، در ادامه باید دانست که هر کدام از این شرایط اگر رعایت نشوند خللی به عقد وارد می شود.
قانونگذار برای رعایت شدن این شرایط ضمانت اجراهایی قرار داده است که ذیل همین ضمانت اجراها با مفهومی به نام عقد غیر نافذ آشنا می شویم.
هر کدام از شرایط اگر رعایت نشوند عقد باطل است و به عبارتی هیچگاه تشکیل نمی شود مگر شرط رضا، اگر این شرط رعایت نشود خلل اساسی به عقد وارد نشده و به عبارتی شرط جبران ناپذیری نیست که نتوان آن را جبران کرد بلکه چنین خللی قابل جبران است و رضای بعدی عقد را صحیح می کند.
عقود غیر نافذ در قانون ایران
در قانون ایران یک سری معاملات هستند که شرایط اساسی را به جز رضای یکی از طرفین را دارا می باشند در نتیجه این عقود غیر نافذ هستند، به عبارتی عقودی هستند که قابلیت ترمیم را دارند که این عقود شامل معاملات فضولی، معاملات اکراهی و در آخر معاملات یک سری از افراد خاص بنا بر مصلحتی که دارد غیر نافذ تلقی شده است.
عقد فضولی چیست؟
یک شق از معاملات غیر نافذ معاملات فضولی هستند، به عبارتی معاملاتی که اشخاصی در حق دیگران معامله ای بدون داشتن نمایندگی و یا سمت انجام می دهند که به این نوع معاملات معاملات فضولی می گویند.
فردی که از این معامله خبر نداشته اختیار دارد که یا آن معامله را اجازه دهد و به عبارت حقوق تنفیذ کند که معامله صحیح شود و یا معامله را رد کند که وضعیت عقد تشکیل شده از غیر نافذ به باطل تغییر پیدا می کند.
معامله اکراهی چیست؟
معاملات اکراهی، معاملاتی هستند که فرد خودش آن معامله را با شخص اکراه کننده و یا دیگری منعقد می کند اما در واقع اگرچه قصد تشکیل عقد را داشته اما رضایت به آن نداشته است.
برای مثال شخصی را تهدید می کنند اگر ماشینت را به الف نفروشی تو را می کشیم، اگرچه آن شخص ماشین را واقعا به الف فروخته و قصد فروش را هم نیز داشته اما راضی به آن نبوده و در وقت کشف اکراه توسط دادگاه طرفی که تهدید شده می تواند معامله را رد بکند و یا در صورت رضایت داشتن قلبی آن را تنفیذ کند.
معامله غیر نافذ به اعتبار افرادی که آن را انجام می دهند
در مواردی قانون از یک سری افراد جامعه حمایت می کند تا اموال ایشان در معرض خطر قرار نگیرد، این افراد کسانی هستند که از نظر روانی قادر به تصمیم گیری درباره اموال خود نیستند مثل سفیه (شخصی که عقل معاش ندارد چه بسا می تواند یک خانواده را اداره کند و در امور غیرمالی قدرت تصمیم گیری داشته باشد اما از نظر مالی قوه تشخیص ندارد) و صغیر ممیز (شخصی که دیگر کودک نیست و به سنی رسیده که توانایی تمییز و تشخیص در او موجود است).
این دو شخص کسانی هستند که معامله ایشان منوط است به تنفیذ ولی یا قیم این اشخاص، به این عبارت که اگر معامله سودمند باشد در وضعیت غیر نافذ باقی می ماند تا ولی یا قیم تنفیذ کند، اگر معامله ضرری باشد در وضعیت غیر نافذ باقی می ماند تا ولی یا قیم رد کند.
نتیجه گیری
پس از مطالعه یک سری مقدمات از قبیل شرایط اساسی تشکیل عقد و … متوجه شدیم که عقد غیر نافذ یک حالتی است که خبر از وضعیت تشکیل یک عقد می دهد که نیازمند یک رضایتی است که تا تبدیل به یک عقد صحیح شود.
عقد غیر نافذ را می توان گفت یک عقد ترمیمی است به این عبارت که اگرچه ناقص است اما می تواند صحیح شود و یا به طور کلی از بین برود.
عقودی که در قانون ایران غیر نافذ هستند عبارت اند از عقد اکراهی، عقد فضولی، و معاملات یک سری از اشخاص برای حمایت از ایشان مثل سفیه و صغیر غیر ممیز.
سوالات متداول
عقد غیر نافذ یک عقد صحیح است یا باطل؟
عقد غیر نافذ یک عقد ناقص است نه صحیح است نه باطل، نه کلا بی اثر است نه کلا موثر، بلکه منتظر عنصر رضا از جانب مالک است.
چه عقودی غیر نافذ هستند؟
عقود اکراهی، عقود فضولی و عقودی که اشخاص محجوری مثل سفیه و صغیر ممیز انجام می دهند.
هر کدام از شرایط اساسی تشکیل عقود اگر رعایت نشود چه ضمانت اجرایی متصور است؟
در تمامی شرایط به جز عنصر رضا (که اگر نباشد عقد غیر نافذ است) در صورت فقد سایر شرایط عقد باطل است.