چک به عنوان یکی از اوراق تجاری مهم در بسیاری از جوامع امروز مورد استفاده قرار میگیرد و طبیعتا در هر جامعه بنا به نیاز ها و حتی تاثیر گذاری دین و فرهنگ و مذهب ممکن است قواعد متفاوتی برای آن وضع شده باشد.
با توجه به اینکه چک در ایران نیز به عنوان مهمترین ابزار پرداخت معمولا مورد استفاده قرار میگیرد، نیاز است که ابتدا بدانیم چک چیست و انواع چک عادی و انواع چک بانکی را بشناسیم.
با مروری بر گذشته چک متوجه این می‌شویم که در ابتدا چک به عنوان یک رسید پرداخت استفاده میشده است. یعنی افراد با استفاده از اعتباری که دیگران برای انها قائل میشده اند اقدام به صدور رسید هایی میکردند که شخص رسید گیرنده میتوانست بعدا با مراجعه به شخص صادر کننده و یا کارگزار آنها در محل دیگری پول وصول نماید.
به عبارت دیگر پایه و اساس اعتبار چک اعتبار اشخاص است. در حقیقت همانگونه که دولت با پشتوانه مالی خود به اسکناس کاغذی اعتبار میبخشد، مردم نیز به پشتوانه اشخاص به چک اعتبار میبخشند. پس از اینکه این نوع معامله بسیار رایج گردید قوانینی برای آن وضع شد. امروزه چک با حفظ پیشینه خود تعریفی دیگر پیدا کرده که به شرح زیر بیان میکنیم.
تعریف چک
” چک نوشته‌ای است که به موجب آن صادرکننده وجوهی را که در نزد محال علیه دارد کلاً یا بعضاً مسترد یا به دیگری واگذار می‌کند”.
بنا بر این تعریف، چک فرم خاصی ندارد و حتما نباید تاریخ داشته باشد. اما از آنجایی که این تعریف ممکن است کامل نباشد و یا ممکن است کاملا قابل فهم نباشد.
چک را اینطور تعریف مینماییم: چک یک سند تجاری با فرم خاصی است که بانک برای آنکه وجه موجودی حساب شخص را بتواند به محض ارائه چک به شخص دارنده چک تحویل دهد صاحب حساب می دهد.
البته صاحب حساب برای دریافت چک باید شرایط لازم از جمله امضا و مبلغ را داشته باشد. طبق قانون چک باید بر عهده بانک کشیده شود و اگر شخصی سندی را حتی با ظاهر چک به عهده شخص ثالثی صادر کند، حتی اگر شخص ثالث هم رضایت دهد، این سند چک محسوب نمیگردد.
حتی چک هایی که موسسات مالی و اعتباری صادر می کنند چک هستند، اما شامل حمایت های قانونی چک نمیشوند. در ادامه چک انواعی دارد که به آنها اشاره میکنیم.
انواع چک
چک با توجه به کاربرد مختلف آن در نظام بانکی کشور ما به انواع مختلفی تقسیم میگردد. بصورت کلی اگر بخواهیم چک را به دو دسته کلی تقسیم کنیم میتوان از چک های عادی و چک های بانکی نام برد.
چک عادی: چک عادی همان است که در بازار و معاملات رایج است. تاریخ و امضا و مبلغ دارد و با مراجعه به بانک و در صورت تطبیق امضا و وجود موجودی وصول میگردد. با این نوع چک، اکثرا آشنایی بیشتری داریم.
چک بدون تاریخ: چکی را تمام موارد آن کامل باشد و فقط تاریخ نداشته باشد را چک بدون تاریخ می نامند. چک بدون تاریخ با رعایت شرایطی و با پر کردن تاریخ میتواند قابل وصول باشد.
چک سفید امضا: چک سفید امضاء چکی است که بدون مبلغ امضاء شده باشد، حتی اگر تاریخ داشته باشد و در وجه شخصی صادر شده باشد.
چک صیادی:چک صیادی در حقیقت یک نوع از چک نیست بلکه فرمت متحدالشکل چک است که چند سالی است رعایت این فرمت برای بانک ها الزامی شده است. ضمنا چک صیادی ویژگی هایی دارد که چک غیر صیادی ندارد. مثلا قابلیت استعلام در سامانه چکاوک(https://www.cbi.ir/page/15740.aspx) و یا حمایت های قانون جدید چک صرفا شامل چک صیادی است. نمونه چک صیادی به شکل زیر است:
تشریفات چک صیادی
ثبت چک صیادی
چک صیادی امروزه جایگزین چک های قدیمی شده است و علاوه بر تشریفات چک های قدیمی نیاز به یک سری اقدامات دیگری هست که باید از طریق سامانه صیادی صورت بگیرد به این صورت که صادر کننده چک باید بعد از صدور چک از طریق سامانه صیادی چک را بنام دارنده ثبت نماید چون دیگر نمی توان چک را بصورت حامل صادر کرد و باید چک در وجه شخص معینی باشد و هم چنین ظهر نویسی چک نیز نباید بصورت حامل باشد.
انتقال چک صیادی
انتقال چک صیادی بر اساس قانون جدید باید توسط دارنده چک صورت بگیرد و از طریق سامانه صیاد باید علاوه بر اینکه روی برگه امضا نماید باید از طریق سامانه نیز بنام شخص معین انتقال دهد.
وصول چک صیادی ثبت نشده
چک صیادی که ثبت نشده باشد چون هیچ آثار چک را ندارد نمی توان از طریق بانک نسبت به وصول و یا حتی برگشت زدن آن اقدام نمود دارنده باید با ضمیمه کردن برگه چک بعنوان رسید و سند عادی با تنظیم دادخواست مطالبه وجه از طریق دادگاه اقدام نمود.
خسارت تاخیر تادیه چک از اداره ثبت
خسارت تاخیر تادیه چک صرفا از طریق دادگاه قابل وصول می باشد و کسی که علاوه بر اصل مبلغ چک بخواهد خسارت نیز بگیرد اگر از طریق اجرای اداره ثبت اقدام به وصول چک کرده باشید برای مطالبه خسارت باید به موجب دادخواست جداگانه بسته به میزان خسارت از طریق شورای حل اختلاف و یا دادگاه این میزان خسارت را مطالبه نمایید.
چک تایید شده:در این نوع چک بانکی که چک بر عهده آن صادر شده، پرداخت وجه را تایید می کند. در حقیقت در این نوع چک، شخص آنقدر نزد بانک اعتبار دارد که حتی اگر در حسابش موجودی نباشد، بانک خود حاضر است که وجه چک را پرداخت نماید. امروزه این چک رایج نیست. مگر در موارد استثناء.
انواع چک بانکی
چک بانکی (رمزدار): چک بانکی توسط بانک و به تقاضای صاحب حساب صادر می شود. منظور از رمز دار این است که بانک صادر کننده رمزی را برای دیگر بانک ها روی چک می نویسد که اصالت آن چک و جعلی نبودن آن را تایید مینماید.
امروزه و با سیستمی شدن کارها، شماره چک توسط بانک دیگر قابل استعلام و ردیابی بوده و عملا درج رمز روی چک، بی معناست. صدور آن نیز در وجه حامل ممکن نیست. اخیرا نیز با مصوبات جدید چک بین بانکی را نمی توان با ظهرنویسی به شخص دیگری منتقل کرد.
چک تضمین شده: چک تضمین شده نیز توسط بانک و به تقاضای صاحب حساب صادر می شود. در این نوع چک همانگونه که از نام آن پیداست، پرداخت وجه به گیرنده چک تضمین شده توسط بانک تضمین می شود و حتی اگر در حساب صاحب حساب موجودی نباشد، چک در همه شعب بانک تضمین کننده قابل وصول خواهد بود.
تفاوت چک تضمین شده با چک تایید شده این است که صادر کننده چک تضمین شده بانک است، اما صادر کننده چک تایید شده خود شخص است.
چک مسافرتی: این چک نیز به تقاضای شخص صاحب حساب و توسط بانک صادر و وجه آن در شعب همان بانک یا توسط نمایندگان و کارگزاران آن بانک قابل وصول است. قبلا چک مسافرتی گزینه مطمئنی به جای حمل پول نقد بود، اما امروزه با رواج کارت های اعتباری، دیگر چک مسافرتی بلا استفاده شده است.
خلاصه آنچه که در باره چک باید بدانید
هر نوعی از چک میتواند در جای خود ابزاری مناسب برای پرداخت باشد که شناخت آنها می تواند به این استفاده جامه عمل بپوشاند. همچنین بصورت کلی چک های تایید شده و تضمین شده و بانکی تفاوتی با اسکناس ندارند، زیرا وصول آن قطعی است.
سوالات رایج در باره انواع چک
- آیا هر نوع چکی را میتوان وصول کرد؟ بله، هر نوع چکی از طرف بانک قابل وصول است.
- آیا میتوان چکی را صادر کرد که وصول نشود؟ بله، اما صدور چک هایی که پرداخت نشدنی باشد تحت شرایطی جرم است و مجازات دارد.
- آیا میتوان چک بین بانکی را به بانک عودت داد؟ بله، عودت چک بین بانکی به بانک مانعی ندارد.
- در چه شرایطی میتوان جلوی وصول چک را گرفت؟ میتوان به بانک دستور عدم پرداخت چک را به همراه دلیل آن ارائه داد.
- آیا میتوان جلوی پرداخت وجه چک بین بانکی را گرفت؟ خیر، این موضوع ممکن نیست.