اساسا محتوای اصلی قانون اساسی کشور ها، تعیین نوع رژیم سیاسی و نحوه تفکیک قوا و اختیارات هر قوه، نحوه انجام انتخابات می باشد. قانون اساسی آمریکا نیز که در هفت بخش تدوین شده است و همچنین قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران دربردارنده این نکات می باشند.
لذا از حیث مقایسه نیز میبایست این دو قانون را در این دو محور بررسی نماییم. یعنی از حیث تفکیک قوا و نوع رژیم. در این مقاله ابتدا به بررسی مقایسه ای تفکیک قوا در این دو کشور می پردازیم و سپس نوع رژیم سیاسی هر کشور را بر اساس قانون اساسی آن تعیین می کنیم.
نحوه تفکیک و استقلال قوا در قانون اساسی آمریکا و ایران
هم در کشور ایران و هم در آمریکا، سه قوه جدا از هم به رسمیت شناخته شده است. در قانون اساسی آمریکا، اصل اول در ده بخش به قوه مقننه اختصاص دارد. این قوه، تحت عنوان کنگره نام دارد و دارای دو مجلس است، مجلس سنا و نمایندگان.
در ایران نیز سه قوه مقننه مجریه و قضاییه در قانون اساسی به رسمیت شناخته شده اند. در ادامه به مقایسه ساختار و وظایف هریک از این قوا در دو کشور ایران و آمریکا خواهیم پرداخت.
مقایسه قوه مقننه در قانون اساسی آمریکا و ایران
همانطور که میدانیم در جمهوری اسلامی ایران، قوه مقننه متشکل از مجلس شورای اسلامی و شورای نگهبان می باشد لیکن در آمریکا، قوه مقننه کنگره نام دارد و متشکل از دو مجلس سنا و نمایندگان می باشد.
به طور کلی مهم‌ترین وظیفه کنگره، قانونگذاری است. لوایح باید از طریق یکی از اعضای کنگره به مجلس ارائه گردند. بعضی لوایح، منحصراً در مجلس نمایندگان مورد بررسی قرار می‌گیرند.
اختیارات دیگر کنگره عبارت اند از: وضع و وصول مالیات‌ها، دریافت وام، عوارض گمرکی، انتشار پول، وضع مقررات برای تجارت با کشورهای خارجی، تعیین مجازات جعل اوراق بهادار، تشکیل دادگاه‌های تالی دیوان عالی، تأسیس ادارات پستی، اعلان جنگ و صدور مجوز اقدام مقابله به مثل، تشکیل ارتش و حمایت از آن و… .
همچنین، اعلام جرم علیه رئیس‌جمهور آمریکا از صلاحیت‌های مجلس نمایندگان و محاکمه وی نیز از اختیارات مجلس سناست. علاوه بر آن موافقت با نصب قضات دیوان عالی، سفیران، مسئولان نهادهای امنیتی از قبیل: سیا و اف بی آی، و معاهدات بین‌المللی در صلاحیت مجلس سناست.
از دیگر وظایف و اختیارات کنگره، وظایف نظارتی می باشد از جمله، نظارت سیاسی (نظارت سنا بر انتصابات رئیس‌جمهور)، نظارت مالی (از طریق تهیه و تصویب بودجه و کنترل بودجه از طریق دیوان محاسبات) و نظارت قضایی (اعلام جرم علیه رئیس‌جمهور) می باشد.
تعداد اعضای مجلس سنا صد نفر و برای یک دوره شش ساله انتخاب می شوند. تعداد اعضای مجلس نمایندگان نیز ۴۳۵ نفر و دوره تصدی آن‌ها دو ساله است.تشکیل مجلس سنا به این نحو است که بدون توجه به جمعیت (کم یا زیاد)، هر ایالت دارای دو عضو در مجلس سنا است. ولی تشکیل مجلس نمایندگان با توجه به جمعیت هر ایالت است. لذا ایالات پنجاه‌گانه نسبت به جمعیتشان در مجلس نمایندگان، دارای عضو می باشند.
شرایط کاندیداهای مجلس نمایندگان طبق بند ۲، بخش ۲، اصل اول قانون اساسی، عبارتند از: داشتن ۲۵ سال سن، تابعیت آمریکایی، اقامت به مدت هفت سال در ایالات مورد نظر قبل از انتخابات.
شرایط کاندیداهای مجلس سنا عبارتند از: داشتن۳۰ سال سن، تابعیت آمریکا، و اقامت در حوزه انتخابیه برای ۹ سال.
انتخابات هر دو مجلس مستقیم، عمومی و مخفی می باشد و زنان و مردان به طور برابر از حق انتخاب کردن و انتخاب شدن بهره‌مند می باشند.
اما در جمهوری اسلامی ایران، قوه مقننه تک مجلسی، ولی دارای دو رکن می باشد. یکی مجلس شورای اسلامی و دیگری شورای نگهبان. به موجب اصل (۶۲) قانون اساسی مجلس شورای اسلامی، متشکل از نمایندگان مردم است که با رأی مخفی و به طور مستقیم انتخاب می‌شوند.
دوره تصدی نمایندگان مجلس، چهار سال است. جلسات مجلس با حضور ۲/۳ تمام نمایندگان رسمیت دارد. مصوبات مجلس نیز بر اساس آیین‌نامه داخلی با رأی اکثریت مطلق نمایندگان حاضر دارای اعتبار است مگر مواردی که قانون اساسی، حد نصاب خاصی را پیش‌بینی نموده باشد.
وظایف و اختیارات مجلس شورای اسلامی به شرح زیر است: حق قانونگذاری، سؤال از رئیس‌جمهور و وزیران، تفسیر قوانین عادی، استیضاح رئیس‌جمهور، هیأت وزیران و هر یک از وزیران، حق تحقیق و تفحص در تمام امور کشور، تصویب آیین‌نامه داخلی مجلس، تصویب بودجه سالانه، تصویب عهد نامه ها، قراردادها، موافقت‌نامه‌های بین‌المللی و…
دومین رکن قوه مقننه، شورای نگهبان است. وظیفه شورای نگهبان ممانعت از تصویب قوانین مخالف با موازین اسلام و قانون اساسی می باشد. این دو رکن با یکدیگر در ارتباط هستند، چرا که وفق اصل ۹۴ قانون اساسی کلیه مصوبات مجلس شورای اسلامی باید به شورای نگهبان ارسال شود.
علاوه بر این شورای نگهبان نظارت بر انتخابات مجلس را بر عهده دارد. اعضای شورای نگهبان برای یک دوره شش ساله انتخاب می‌شوند. شش عضو فقیه شورای نگهبان را رهبر منصوب می‌کند و شش حقوقدان را رئیس قوه قضائیه به مجلس پیشنهاد و مجلس، آنان را انتخاب می‌نماید.
وظایف شورای نگهبان به شرح زیر است:
- نظارت بر انتخابات مجلس، رئیس‌جمهوری و همه پرسی (اصل ۹۹)، مجلس خبرگان رهبری،
- عضویت در شورای بازنگری قانون اساسی (اصل ۱۷۷)،
- حضور اختیاری و الزامی در مجلس (اصل ۹۷)،
- تأیید صلاحیت کاندیداهای ریاست جمهوری (بند ۹-۱۱۰)،
- مرجع تفسیر قانون اساسی (اصل ۹۸)،
- عضویت یکی از فقهای شورا، در شورای موقت رهبری (۱۱۱)،
- تشخیص عدم مغایرت قوانین عادی و مصوبات موقتی و آزمایشی با قانون اساسی (۸۵-۹۱، ۹۴، ۹۶)،
- پاسداری از احکام اسلامی و تشخیص عدم مغایرت مصوبات مجلس با موازین شرعی (اصل ۹۶) و…
مقایسه قوه مجریه در قانون اساسی آمریکا و ایران
اصل دوم قانون اساسی آمریکا در قالب چهار بخش به قوه مجریه اختصاص داده شده است. در رأس قوه مجریه، رئیس‌جمهور قرار دارد که رئیس حکومت نیز می باشد.
تشکیلات وابسته به ریاست جمهور از قبیل کابینه و… جزء همین قوه هستند. از آنجایی که نظام حاکم بر این کشور از نوع تفکیک مطلق قوا و ریاستی است لذا رئیس‌جمهور از اختیارات گسترده برخوردار می باشد.
طبق بند ۵، بخش ۱، اصل دوم قانون اساسی، شرایط کاندیداهای رئیس‌جمهوری عبارتند از:
- شهروند بومی یا تبعه ایالات متحده
- حداقل ۳۵ سال سن
- مدت ۱۴ سال مقیم ایالات متحده.
بر اساس بند ۱، بخش ۱ همین اصل، دوره ریاست جمهوری چهار سال است. در قانون اساسی، منعی برای انتخاب مجدد وجود نداشت، تا اینکه در سال ۱۹۵۱ به موجب متمم ۲۲، دوره چهار ساله، تنها برای یک دوره دیگر به صورت متوالی قابل تکرار مصوب شد.
بیشتر بخوانید: مقایسه قانون اساسی ایران و فرانسه
بر اساس قانون اساسی آمریکا واجدین شرایط رئیس‌جمهوری در صورتی می‌توانند به این مقام برسند که آرای اکثریت هیأت انتخاب‌کنندگان یا کالج الکترال (۱۰) را از آن خود کنند.
از جمله وظایف و اختیارات رئیس‌جمهور در آمریکا عبارت اند از:
- فرماندهی کل قوا: مطابق (بخش ۲، بند ۲، اصل دوم). قانون اساسی آمریکا، امور مربوط به نیروهای مسلح از جمله نیروهای زمینی و دریایی با رئیس‌جمهور است. علاوه بر این در برخی موارد، فرمانده چریک‌های ایالتی نیز می باشد.
- اختیارات اجرایی رئیس جمهور: در امور غیر نظامی و حوزه اجرا، رییس جمهور علاوه بر فرماندهی نیروهای مسلح، رئیس قوه مجریه و هدایت‌کننده دستگاه‌های اداری و اجرایی نیز میباشد. وضع آیین نامه‌ها، صدور دستورالعمل‌ها، انتصاب وزیران و سفیران و کارمندان میانی، با وی می باشد.
علاوه بر آن رئیس‌جمهور، سرپرست کابینه و ۶۰ نهاد مختلف فدرالی است. هیأت وزیران در حکم مجموعه‌ای از همکاران رئیس‌جمهور و در حد دستیار وی هستند و در مقابل خود او و نه کنگره مسئول هستند. - تعیین راهبرد دیپلماسی آمریکا در حوزه سیاست خارجی: به رسمیت شناختن کشورها، پذیرش دیپلمات‌ها و رؤسای کشورهای خارجی، نصب وزیر امور خارجه و دیگر مقامات کلیدی این وزارت‌خانه در صلاحیت رئیس‌جمهور است.
لازم به ذکر است برای انعقاد معاهده، انتصاب سفرا و دیپلمات‌ها موافقت مجلس سنا لازم می باشد. - اختیارات رئیس‌جمهور در حوزه قانونگذاری: در بعضی موارد رییس جمهور اجازه دخالت در امر تقنین را مطابق قانون اساسی این کشور دارد. از جمله از طریق ارسال پیام به کنگره مطابق (بخش ۳، اصل دوم قانون اساسی).
در واقع رئیس‌جمهور از طریق ارسال پیام به کنگره، استراتژی ایالات متحده را در این حوزه (قانونگذاری) تعیین می‌نماید.
طریقه دیگر دخالت رییس جمهور در امر قانون گذاری اعمال حق وتو می باشد. بدین نحو که طبق بند ۲، بخش ۷، اصل اول قانون اساسی، مصوبات کنگره بدون امضای رئیس‌جمهور جنبه قانونی ندارد. رئیس‌جمهور تحت شرایطی می‌تواند مصوبه کنگره را بازگشت دهد.
- اختیارات رئیس‌جمهور در حوزه قضایی: در این حوزه نیز رییس جمهور آمریکا دارای اختیاراتی می باشد از جمله:
- انتخاب و نصب قضات دیوان عالی ایالات متحده
- داشتن حق تعلیق اجرای مجازات و یا عفو جرایم ارتکابی علیه ایالات متحده به جز در خصوص اعلام جرم علیه مقامات دولتی و شخص رئیس‌جمهور
علاوه بر این ها رییس جمهور ایالت متحده آمریکا اختیار انتصاب سفرا، کنسول‌ها، نمایندگان سیاسی، قضات دیوان عالی و دیگر کارمندان ایالات متحده را که انتصابشان در قانون اساسی به ترتیب دیگری مقرر نشده است، به شرط موافقت سنا بر عهده دارد.
اما قوه مجریه در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران دو ریاستی است. یکی رهبر و دیگری رئیس‌جمهور. رهبری، یعنی رئیس حکومت و رئیس دولت به معنای اعم و رئیس‌جمهور، رئیس دولت به معنای اخص یعنی رئیس هیأت وزیران می باشد. هر کدام از این دو مقام دارای شخصیت حقوقی جدا از هم و دارای وظایف و اختیارات جداگانه هستند.
ریاست رئیس‌جمهور در طول ریاست رهبر است. رئیس‌جمهور پس از مقام رهبری، عالی‌ترین مقام رسمی کشور می باشد که دو وظیفه اصلی بر عهده دارد؛
طبق اصل (۱۱۳) قانون اساسی مسئول اجرای قانون اساسی و ریاست قوه مجریه به جز مواردی که مستقیماً به رهبری مربوط است.
شرایط کاندیدای ریاست جمهوری به موجب اصل (۱۱۵) عبارت است از:
- رجال سیاسی، مذهبی، ایرانی‌الاصل،
- دارای تابعیت ایران،
- مدیر و مدبر،
- دارای حسن سابقه،
- امانت و تقوا،
- مؤمن و معتقد به مبانی جمهوری اسلامی و مذهب رسمی کشور
دوره تصدی ریاست جمهوری چهار سال است و به صورت متوالی، تنها برای یک دوره دیگر بلامانع است.
از جمله وظایف و اختیارات رئیس‌جمهور عبارت اند از:
- امضای مصوبات مجلس و نتایج همه‌پرسی (۱۲۳).
- مسئولیت در قبال مردم، رهبر و مجلس در حدود و وظایف و اختیارات خود (۱۲۲).
- مسئولیت امور برنامه و بودجه و امور اداری و استخدامی (۱۲۶).
- امضای موافقت‌نامه‌ها و قراردادهای بین‌المللی (۷۷، ۱۲۵).
- تعیین و معرفی وزیران به مجلس (۱۳۳).
- امضای استوارنامه سفرا و تعیین آن‌ها (۱۲۸).
- ریاست شورای عالی امنیت ملی (۱۷۶).
- ریاست هیأت وزیران (۱۳۴).
- عضویت در شورای بازنگری قانون اساسی (۱۷۷)
- عضویت در شورای موقت رهبری (۱۱).
- و… .
رئیس‌جمهور در ایران همتای رئیس‌جمهور در ایالات متحده آمریکا است. هر دو، رئیس قوه مجریه می‌باشند و در برخی امور با یکدیگر دارای اشتراکاتی می باشند
از جمله اشتراکات بین رییس جمهوری ایران و آمریکا به موارد زیر می توان اشاره کرد:
- دوره تصدی ریاست جمهوری هم در ایران و هم در آمریکا چهار ساله است و بیش از یک دوره به صورت متوالی قابل تکرار نیست.
- انتصاب سفرا و اعطای استوارنامه آنان در هر دو کشور با رییس جمهور است
- امضای عهدنامه‌ها و قراردادهای بین‌المللی در هر دو کشور با رؤسای جمهور است.
- ریاست شورای عالی امنیت در ایران و شورای امنیت ملی در آمریکا با رئیس‌جمهور می باشد.
- ریاست هیأت وزیران و اعطای نشان‌های دولتی و… نیز در هر کشور با ریاست جمهوریست.
مقایسه قوه قضاییه در ایران و ایالت متحده آمریکا
اصل سوم قانون اساسی آمریکا در سه بخش به قوه قضائیه اختصاص داده شده است. قوه قضائیه متشکل از دیوانعالی و دادگاه‌های تالی است و دارای صلاحیت‌هایی به شرح زیر میباشد:
- رسیدگی به کلیه دعاوی ناشی از قانون اساسی و قوانین ایالات متحده و معاهدات و قراردادها
- رسیدگی به کلیه دعاوی مربوط به سفیران، کنسول‌ها و دیگر مقامات بلندپایه دولتی، دعاوی دریایی و دریانوردی،
- اختلافاتی که در آن‌ها ایالات متحده، یکی از طرف‌های دعوا باشد، اختلاف بین دو یا چند ایالت، بین یک ایالت و شهروندان ایالات دیگر
- و… .
از نظر ساختاری و سازمانی در ایالات متحده، در مجموع دادگاه ها دارای دو سلسله مراتب می باشند:
- دادگاه‌های فدرال
- دادگاه‌های ایالتی.
قوه قضائیه فدرال از دو دسته دادگاه تشکیل شده:
- یکی دیوانعالی ایالات متحده،
- دوم دادگاه‌های فدرال.
دادگاه‌های فدرال شامل دادگاه‌های ناحیه‌ای و دادگاه‌های استیناف هستند.
در رأس قوه قضایی ایالات متحده، دیوان عالی این کشور قرار دارد که دارای یک رئیس و هشت مستشار عالی می باشد که توسط رئیس‌جمهور با موافقت سنا به صورت مادام‌العمر انتخاب و منصوب می‌شوند.
اهم وظایف دیوان عالی آمریکا عبارتند از:
- نظارت بر مطابقت قوانین فدرال یا ایالتی با قانون اساسی
- سیاست‌گذاری
- تفسیر قانون اساسی
- و …
اما قوه قضاییه در ایران در فصل یازدهم قانون اساسی و اصل ۱۵۶ بیان شده است. وظایف این قوه عبارت اند از رسیدگی و صدور حکم در مورد شکایات، حل و فصل دعاوی و… .
مطابق اصل ۱۵۷ عالی‌ترین مقام این قوه رئیس قوه می باشد که توسط رهبر برای یک دوره پنج ساله انتخاب می‌شود. از جمله تشکیلات وابسته به این قوه، دیوانعالی، دیوان عدالت اداری و سازمان بازرسی کل کشور است.
دیوان عالی در رأس محاکم قضایی قرار دارد که وظیفه آن رسیدگی به تخلفات رئیس‌جمهور، نظارت بر حسن اجرای صحیح قوانین در محاکم و ایجاد وحدت رویه قضایی می باشد.
مقایسه رژیم سیاسی ایران و آمریکا مطابق با قانون اساسی دو کشور:
- نظام سیاسی ایالات متحده آمریکا از نوع تفکیک مطلق قوا و ریاستی است.
- ساختار قدرت به صورت فدرالیسم است؛ یعنی قدرت بین حکومت مرکزی و ایالت‌های پنجاه‌گانه تقسیم شده است. در مرحله بعدی، قدرت در حکومت فدرال و هر یک از ایالت‌ها بین سه قوه تقسیم گردیده و به صورت خردتر در ایالت‌ها و حکومت‌های محلی توزیع شده است.
- در کشور آمریکا سه قوه در عرض هم واقع شده اند و هیچ کدام نمی‌توانند مانع فعالیت دیگری و یا باعث انحلال آن شوند.
- قوه مجریه در آمریکا در قبال قوه مقننه پاسخ‌گو و مسئول نیست و حوزه صلاحیت هر کدام از سه قوه را قانون اساسی و متمم‌های ۲۷گانه آن مشخص نموده اند.
- اما در ایران با توجه به بافت اسلامی حکومت شکل حکومت، سلسله مراتبی و هرمی است که در رأس هرم، ولی‌فقیه قرار دارد. مطابق این الگو، هر گونه تصمیم‌گیری تقنینی، قضایی و اجرایی در نهایت به گونه‌ای به ولی‌فقیه به عنوان قوه چهارم و برتر منتهی می‌شود.
- از نظر شکلی، الگوی توزیع قدرت در جمهوری اسلامی ایران در قالب چهار محور، یعنی نهاد رهبری، قوه مقننه، قوه مجریه و قوه قضائیه قابل بررسی می باشد؛ در حالی که در ایالات متحده آمریکا از این جهت توزیع قدرت، در قالب سه قوه خلاصه می‌شود.
- در آمریکا سه قوه در عرض هم‌اند ولی توزیع و تفکیک قدرت در ایران از جهتی عرضی (سه قوه نسبت به هم) و از جهتی طولی (سه قوه نسبت به رهبر) است.
- در ایران، نهاد رهبری به عنوان یک قوه برتر، مافوق سه قوه است که تنظیم‌کننده روابط قوا نیز می باشد، ولی در آمریکا مقام مافوق سه قوه وجود ندارد.
- در الگوی ایرانی توزیع قدرت هم استقلال قوا به رسمیت شناخته شده است و هم ارتباط آن‌ها با هم، ولی در آمریکا چون رژیم از نوع تفکیک مطلق قواست، چگونگی ارتباط قوا با هم مشخص نشده است.
- در جمهوری اسلامی ایران، عالی‌ترین مقام رسمی، رهبر است که انتخاب او غیر مستقیم و با واسطه است. در ایالات متحده آمریکا عالی‌ترین مقام رسمی، رئیس‌جمهور است که با رأی غیر مستقیم و توسط هیأت انتخاب‌کنندگان، انتخاب می‌شود.
مطابق اصول پنجم و یک‌صد و نهم قانون اساسی، رهبری در جمهوری اسلامی ایران دارای شرایطی مثل فقاهت، عدالت، تقوا، آگاهی به زمان، مدیر و مدبر، شجاعت، بینش صحیح سیاسی و اجتماعی است.
ولی بر اساس بند اول و دوم از بخش یک، اصل دوم قانون اساسی آمریکا و نیز اصلاحیه دوازدهم مصوب ۱۸۰۴، انتخاب عالی‌ترین مقام رسمی در این کشور، یعنی رئیس‌جمهور با رأی غیر مستقیم انجام می‌شود. انتخاب رئیس‌جمهور به وسیله هیأت انتخاب کنندگان یا کالج الکترال که منتخب مردم هستند، انجام می شود.
