در قوانین اسلامی برخی گناهان است به راحتی قابل بخشش نیستند. این گناهان به قدری سنگین هستند که نه قواعد دینی و نه قانون از آن حمایت نمی کنند و هیچ حقی برای شخص مرتکب قائل نیستند.
این افراد در قانون و همچنین در فقه تحت عنوان “مهدور الدم” یاد می شوند.
همیشه بحث و جدل های فراوانی بین حقوقدانان و فقها در خصوص “مهدورالدم” و “محقون الدم” بودن انسان ها وجود داشته است که در این بخش به تعریف و انواع آن پرداخته می شود.
تعریف مهدور الدم و محقون الدم
کلمه مهدور از واژه هدر می آید و به معنای باطل بودن است. مهدور الدم کسی است که خونش باطل است و هدر رفته محسوب می شود.
این بدین معناست که جان آن شخص در محضر پروردگار هیچ گونه ارزش و اعتباری ندارد.
از همین رو، به هیچ وجه مورد حمایت قانون قرار نخواهد گرفت.
بنابراین زمانی که کسی، شخص مهدور الدمی را بکشد در برابر این اقدام، مجازات قصاص برایش در نظر گرفته نخواهد شد و دیه نیز برای وی در نظر گرفته نمی شود.
در برابر این واژه، کلمه محقون الدم است که دقیقا متضاد مهدور الدم می باشد.
محقون الدم یعنى کسی که باید از ریختن خون او جلوگیری شود و مورد حمایت قانون است؛ بنابراین کشتن او موجب قصاص خواهد بود.
همچنین نکته ی حائز اهمیت آن است که اصل بر این است، قانونگذار از جان تمام اشخاص حمایت به عمل می آورد و قتل یا ضرب جرح آنان حسب مورد مجازات قانونی خاص خود را دارد.
بنابراین اصل بر محقون الدم بودن افراد و حسب مورد اعمال مجازات قصاص یا دیه است و اشخاص مهدورالدم فقط منحصر به مواردی است که در قانون شناخته شده است.
انواع مهدور الدم
مهدور الدم دو نوع است که عبارتند از:
- مهدور الدم مطلق: زمانیکه خون کسی نسبت به همه مباح است؛ آن فرد مهدور الدم مطلق محسوب می شود. از همین رو هرکس این مهدور الدم را به قتل برساند نه تنها قصاص نمی شود بلکه دیه نیز به او تعلق نمی گیرد. برای مثال می توان به ساب النبی یا دشنام دهنده به پیامبر اسلام صلی االله علیه و آله و سایر انبیای الهی و ائمه علیهم السلام می باشد که نسبت به هر شنونده ای مهدورالدم محسوب می شود.
- مهدور الدم نسبی: در این حالت فرد مهدور الدم نسبت به برخی افراد خونش مباح محسوب می شود و اگر افرادی به جز کسانی که مشخص شده است، مهدور الدم را بکشند، قاتل محسوب شده و قصاص می شوند. برای مثال اگر شخصی فرد دیگری را از روی عمد به قتل برساند فقط نسبت به اولیای دم آن مقتول مهدور الدم است و بنابراین فقط اولیای دم اجازه ی قصاص او را دارند و بنابراین آن شخص قاتل نسبت به اشخاص دیگر به جز اولیای دم آن مقتول محقون الدم است و اشخاص دیگر نمی توانند او را قصاص کنند.
بیشتر بخوانید: قتل نفس به علت مهدور الدم بودن
اشخاصی که مهدور الدم محسوب می شوند
ماده ۳۰۲ قانون مجازات اسلامی مصوب سال ۱۳۹۲ پنج دسته از افراد را مهدورالدم معرفی کرده است. به موجب این ماده مرتکب جنایت علیه این اشخاص به قصاص و پرداخت دیه محکوم نمی‌شود.
ماده ۳۰۲ قانون مجازات اسلامی اشعار دارد:
در صورتی که مجنی علیه (کسی که جنایت نسبت به او واقع شده) دارای یکی از حالات زیر باشد، مرتکب به قصاص و پرداخت دیه، محکوم نمی شود.
در صورتی که مجنیٌ علیه دارای یکی از حالات زیر باشد، مرتکب به قصاص و پرداخت دیه، محکوم نمی شود:
- الف- مرتکب جرم حدی که مستوجب سلب حیات است.
- ب- مرتکب جرم حدی که مستوجب قطع عضو است، مشروط بر اینکه جنایت وارد شده، بیش از مجازات حدی او نباشد، در غیر این صورت، مقدار اضافه بر حد، حسب مورد، دارای قصاص و یا دیه و تعزیر است.
- پ- مستحق قصاص نفس یا عضو، فقط نسبت به صاحب حق قصاص و به مقدار آن قصاص نمی شود.
- ت ـ متجاوز و کسی که تجاوز او قریب الوقوع است و در دفاع مشروع به شرح مقرر در ماده (۱۵۶) این قانون جنایتی بر او وارد شود.
- ث- زانی و زانیه در حال زنا نسبت به شوهر زانیه در غیر موارد اکراه و اضطرار به شرحی که در قانون مقرر است.
تبصره ۱- اقدام در مورد بندهای (الف)، (ب) و (پ) این ماده بدون اجازه دادگاه جرم است و مرتکب به تعزیر مقرر در کتاب پنجم «تعزیرات» محکوم می شود.
تبصره ۲- در مورد بند (ت) چنانچه نفس دفاع صدق کند ولی از مراتب آن تجاوز شود قصاص منتفی است، لکن مرتکب به شرح مقرر در قانون به دیه و مجازات تعزیری محکوم می شود.»
با توجه به ماده فوق دو گروه نسبت به همه مهدور الدم محسوب می شوند که شامل مرتکبین جرایم مستوجب مجازات سلب حیات حدی و قطع عضو حدی هستند.
به عنوان مثال افرادی که تجاوز جنسی کرده اند و یا افرادی که حکم افساد فی الارض آن ها همراه با مجازات قطع عضو یا اعدام است.
سه گروه نیز فقط نسبت به اشخاص خاصی مهدور الدم محسوب می شوند که شامل:
مستحق قصاص نفس یا عضو فقط درباره صاحب حق قصاص و به مقدار آن و زانی و زانیه فقط درباره شوهر زانیه در غیر مواردی اکراه و اضطرار به شرحی که در قانون مقرر است.
تعزیر در خصوص عکس العمل نسبت به مهدور الدم
قانون مجازات اسلامی به منظور جلوگیری از ایجاد هرج و مرج و از اخلال در امنیت جامعه برای اینکه کسی نسبت به کشتن مهدور الدم اقدام نماید شرط گذاشته است.
علت این شرط پیشگیری از انتقام گیری ها به بهانه ی مهدور الدم بودن طرف مقابل و یا اقدامات خود سرانه بوده است.
شرط مذکور این است که اقدام در مورد بندهای (الف)، (ب) و (پ) این ماده بدون اجازه دادگاه، جرم است و مرتکب به تعزیر مقرر در کتاب پنجم «تعزیرات» محکوم می شود.
مرتکب جرم ماده ۳۰۲، به مجازات‌های مقرر در مواد ۶۱۲ و ۶۱۴ قانون تعزیرات در مورد مجازات قاتلی که به هر علت قصاص نشود.
- ماده ۶۱۴ قانون مجازات اسلامی بیان می دارد: «هرکس عمداً به دیگری جرح یا ضربی وارد آورد که موجب نقصان یا شکستن یا از کار افتادن عضوی از اعضا یا منتهی به مرض دایمی یا فقدان یا نقص یکی از حواس یا منافع یا زوال عقل مجنی علیه گردد در مواردی که قصاص امکان نداشته باشد چنانچه اقدام وی موجب اخلال در نظم و صیانت و امنیت جامعه یا بیم تجری مرتکب یا دیگران گردد به دو تا پنج سال حبس محکوم خواهد شد و در صورت درخواست مجنی علیه مرتکب به پرداخت دیه نیز محکوم می شود.»
- ماده ۶۱۲ قانون مجازات اسلامی بیان می دارد: «هرکس مرتکب قتل عمد شود و شاکی نداشته یا شاکی داشته ولی از قصاص گذشت کرده باشد و یا بهر علت قصاص نشود در صورتی که اقدام وی موجب اخلال در نظم و صیانت و امنیت جامعه یا بیم تجری مرتکب یا دیگران گردد دادگاه مرتکب را به حبس از سه تا ده سال محکوم می‌نماید.»
به نظر می رسد با وجود ضمانت ارای تعیین شده در این خصوص، کماکان ماده ۳۰۲ قانون مذکور مجوزی برای قتل محسوب می شود و می تواند نا امنی و خطرات زیادی را در کشور به همراه داشته باشد.
تصور اشتباه از مهدور الدم
حال ممکن است زمانی پیش بیاید که فردی به تصور مهدور الدم بودن انسانی، وی را به قتل برساند و سپس مشخص شود که او مهدور الدم نبوده است و محقون الدم است.
- حال تکلیف در این حالت چیست؟
ماده ۳۰۳ قانون مجازات اسلامی در این خصوص توضیح می دهد:
هرگاه مرتکب، مدعی باشد که مجنیٌ علیه، حسب مورد در نفس یا عضو، مشمول ماده (۳۰۲) این قانون است یا وی با چنین اعتقادی، مرتکب جنایت بر او شده است این ادعا باید طبق موازین در دادگاه ثابت شود و دادگاه موظف است نخست به ادعای مذکور رسیدگی کند.
اگر ثابت نشود که مجنیٌ علیه مشمول ماده (۳۰۲) است و نیز ثابت نشود که مرتکب بر اساس چنین اعتقادی، مرتکب جنایت شده است مرتکب به قصاص محکوم می شود ولی اگر ثابت شود که به اشتباه با چنین اعتقادی، دست به جنایت زده و مجنیٌ علیه نیز موضوع ماده (۳۰۲) نباشد مرتکب علاوه بر پرداخت دیه به مجازات مقرر در کتاب پنجم «تعزیرات» محکوم می شود.
بر اساس توضیحات ماده فوق مشخص است اگر فردی بر اساس تصوری اشتباه مبنی بر مهدور الدم بودن فرد دیگری، وی را به قتل برساند و در دادگاه ثابت کند، مجازات او قتل شبه عمد محسوب شده و دیه می پردازد.
لذا اثبات این امر بسیار حائز اهمیت بوده زیرا طبیعتا دادگاه به راحتی قانع نمی شود که قتل بر اثر تصور مهدور الدمی انجام شده است.
از همین رو، اصل بر این است فرد قاتل، به عمد قتل انجام داده و مستحق قصاص است.
نتیجه گیری
کلمه مهدور از واژه هدر می آید و به معنای باطل بودن است. مهدور الدم کسی است که خونش باطل است و هدر رفته محسوب می شود.
این بدین معناست که جان آن شخص در محضر پروردگار هیچ گونه ارزش و اعتباری ندارد. از همین رو، به هیچ وجه مورد حمایت قانون قرار نخواهد گرفت.
بنابراین زمانی که کسی مهدور الدمی را بکشد در برابر این اقدام، مجازات قصاص برایش در نظر گرفته نخواهد شد و دیه نیز برای وی در نظر گرفته نمی شود. در برابر این واژه، کلمه محقون الدم است که دقیقا متضاد مهدور الدم می باشد.
مهدور الدم ۲ نوع دارد که شامل مهدور الدم مطلق و نسبی است.
ماده ۳۰۲ قانون مجازات اسلامی اتواع مهدور الدمان را نام برده و شرایط را بیان نموده است.
سوالات متداول
اگر فردی قاتل پدرش را پس از بخشیدن او از قصاص، خودش بکشد، قاتل کماکان مهدور الدم است؟
خیر، اجازه چنین کاری ندارد و قاتل عمد محسوب می شود، زیرا او را در محضر دادگاه بخشیده و دیگر مستحق قصاص نبوده است.
اگر مردی همسر خود را با مرد دیگری ببیند می تواند او را به قتل برساند؟
خیر، صرف دیدن کفایت نمی کند بلکه آن ها باید در حال عمل زنا باشند که اثبات این امر بسیار دشوار است.
مرتکب جرم حدی که مستوجب قطع عضو است چه جرمی است که مهدور الدم محسوب می شود؟
مانند قطع انگشتان دست راست در سرقت حدی مرتبه اول مهدور الدم مطلق است، مشروط بر اینکه جنایت وارد شده، بیش از مجازات حدی او نباشد، در غیر این صورت، مقدار اضافه بر حد حسب مورد، دارای قصاص یا دیه و تعزیر است.
