همه ی ما کما بیش واژه وقف را شنیده ایم. ممکن است برای کسی که در این باره از اطلاعات حقوقی پایینی برخوردار است، ابتدا به ساکن این واژه به این معنا باشد که شخصی مالی را در راه خیر میدهد.
چیزی شبیه به صدقه و خیرات. البته این معنا چندان هم غلط نیست و در حقیقت یکی از اهداف اصلی وقف در جامعه ی اسلامی همانا نیکوکاری است.
اگر بدانیم وقف چیست و وقف نامه چیست و قوانین آن چیست، درمیابیم که وقف چندان هم قواعد ساده ای ندارد و پیچیده تر از آن است که در ذهن عموم مردم معنا میشود.
در واقع درست است که یکی از اهداف وقف نیکوکاری و به قولی مصرف اموال در راه خیر است اما تنها هدف وقف این نیست و اگر از وقف در راه درستی استفاده گردد، این ظرفیت را دارد که به یکی از زیر ساخت های اقتصادی جامعه اسلامی بدل گردد.
تعریف قانونی وقف
در قانون مدنی، وقف تعریف شده است که: عین مال، حبس و منافع آن تسبیل شود که انصافا برای لغات مورد استفاده امروزی کمی سنگین است. به زبان ساده تر وقف یعنی شخصی با این عمل، مالکیت خود را بر یک مال از بین میبرد و مالکیت و منافع آن مال را در راه منافع عمومی و یا باقیات الصالحات میبخشد.
البته ممکن است منافع مربوط به عموم نباشد و وقف فقط برای استفاده افراد خاصی صورت پذیرد.
بنابر قانون مدنی:
«وقف واقع میشود به ایجاب از طرف واقف به هر لفظی که به صراحت دلالت بر معنی آن داشته باشد و قبول طبقه اول از کسانی که به آنها وقف میشود یا قائم‌مقام قانونی آنها در صورتی که محصور [قابل شمارش و محدود] باشند. مثل وقف بر اولاد و اگر موقوف علیهم غیرمحصور یا وقف بر مصالح عامه [وقف عام] اشد در این صورت قبول حاکم شرط است.»
پس وقف دقیقا به معنای یک نوع قرارداد است که اگر طرف دیگر آن قابل شمارش باشد باید وقف را بپذیر تا وقف تحقق پیدا کند و اگر حتی طرف وقف مشخص نباشد نیز لازم است که حاکم وقف را قبول کند.
وقف خاص و عام
به صورت کلی و با استناد به مواد قانونی دو نوع وقف وجود دارد که بر اساس طرف وقف یعنی همان استفاده کنندگان اموال تقسیم بندی میشوند.
این دو نوع وقف به شرح زیر است:
وقف خاص: در این نوع وقف، طرف وقف و یا استفاده کنندگان از موقوفه (همان مالی که موضوع وقف قرار گرفته است)، شخص یا گروه خاصی‌‌اند؛ خاص به این معنا نیست که ویژگی خاصی داشته باشند بلکه خاص به این معناست که افراد عمومی نباشند و قابل شمارش باشند و به زبان قانونی محصور باشند و به زبان ساده بتوان آن ها را شمرد، هرچند که تعداد آنها زیاد باشد.
بنابراین وقف ممکن است حتی بر یک قشر از جامعه نیز صورت گیرد. همانند وقف مالی که برای استادان یا دانشجویان یک دانشگاه یا دانش‌آموزان یک مدرسه و حتی دانشجویان کل کشور صورت گرفته باشد.
وقف عام: در این نوع وقف، طرف وقف و یا استفاده‌کنندگان از موقوفه (همان مالی که موضوع وقف قرار گرفته است)، شخص یا گروه خاصی نیستند بلکه وقف برای مصلحت عموم، مانند مساجد، بیمارستان‌ها یا مردم یک مکان اعتباری. مانند مردم شهر و یا کشور صورت گرفته است. در واقع در این نوع وقف نیز ملاک شمارش دقیق است.
- البته گاهی افرادی که مالی برای آنها وقف میشود ممکن است قابل شمارش باشند اما در عرف شمارش شده و محصور محسوب نمی گردند. مانند مردم شهر که گرچه به موجب سرشماری تعداد آنها معین است اما از نظر عرفی غیر قابل شمارش اند.
وقف نامه چیست؟
وقف نامه همانطور که از اسم آن پیداست، سند و یا قباله ای است که به موجب آن عمل وقف مکتوب میگردد. این موضوع این معنی را نمیدهد که وقف حتما باید کتبی باشد و وقف نیز به مانند دیگر قرارداد ها ممکن است که به صورت شفاهی صورت گیرد اما به دلایل مختلف عرف آن است که وقف هم به مانند دیگر قرارداد ها به صورت مکتوب ثبت گردد.
در وقف نامه اطلاعات مهمی همچون نام واقف (شخصی که مالی را وقف می نماید)، محل و خصوصیات کامل موقوفه و مشخصات مالکیتی آن (مثلا اگر ملک باشد مشخصات ثبتی) و نحوه دقیق مصرف مال موقوفه و همچنین نام متولی و ترتیب و چگونگی تعیین متولیان بعد از متولی اول ذکر میگردد.
قوانین و قواعد مربوط به وقف و وقف نامه
در صورت وجود هر یک از شرایط و موارد زیر وقف و وقف وقف نامه صحیح نیست:
- وقف بر مقاصد غیر مشروع باطل است: نمی توان یک ملک را برای دایر کردن خانه فساد وقف کرد.
- وقف مال از سوی ورشکسته باطل است: زیرا که این امر موجب ضرر رساندن به طلبکاران تاجر ورشکسته می گردد و ضرر رساندن در اسلام صحیح نیست.
- وقف بر معدوم باطل است مگر به تبع موجود: یعنی نمیتوان بر شخصی که وجود ندارد وقف کرد اما اگر شخصی که وجود ندارد به واسطه شخص دیگری وجود پیدا کند وقف صحیح است. مثال این موضوع مادری است که باردار است و وقف بر فرزند به دنیا نیامده او صورت میگیرد.
- در صورتی که مال موقوفه از اموال مصرف شدنی باشد، وقف باطل است: مال موقوفه باید مدت معقولی باقی بماند و مثلا نمی توان مقداری سیب را وقف کرد.
- مجهول ماندن مصرف در وقف خاص (محصور) از موجبات ابطال وقف است: اگر در وقف خاص معین نشود که طریقه مصرف چیست وقف باطل است.
- کودک و مجنون نمیتوانند اموال خویش را حتی توسط قیم خود وقف نمایند.
- از بین رفتن مال موضوع وقف برابر است با بطلان وقف: در صورتی که مال موضوع وقف خراب شود یا این احتمال وجود داشته باشد که منجر به خرابی گردد به طوری که استفاده از آن ممکن نباشد می توان مال مورد وقف را فروخت.
نتیجه گیری
با توجه به رواج وقف به ویژه در گذشته ممکن است که طرفین معامله در رابطه با یک ملکی که وقف شده است بواسطه عدم آگاهی به همدیگر ضرر برسانند و یا به فرض اینکه اموال موقوفه قابل پس گیری است موقتا اموال خویش را وقف نمایند که با دانستن قواعد وقف می توان از این آسیب ها به دور ماند.
سوالات رایج
- آیا خرید فروش اموال موقوفه جرم است؟
جرم نیست اما خرید و فروش آن جز در موارد خاص باطل است. - مالک اموال موقوفه در نهایت کیست؟
اموال موقوفه مالک خاص ندارند اما متولی امور آن را اداره می نماید. - آیا مالک میتواند دولت باشد؟
خیر مالک دولت نیست اما متولی می تواند دولت باشد.
