به طور کلی اگر کسی مال غیر منقول مثل خانه و مغازه کسی دیگر را بدون اذن و رضایت مالک، تصرف کند برای کوتاه کردن دست متصرف غیر قانونی، طبق تقسیم بندی هایی که در کتب علمای حقوق بیان شده است ممکن است به چند جهت بتوان این فرد را خلع ید کرد به این معنا که به تصرفات غیر مجاز وی پایان ببخشند.
این پایان بخشیدن به تصرفات فرد یا خلع ید وی ممکن است نسبت به فردی باشد که خود نیز در آن مال شریک است و نسبت به آن مال دارای سهم مشاع است یعنی این که در ذره آن مال شریک هستند.
یک شریک نمی تواند ادعا کند این قسمت مختص اوست و قسمت دیگر برای شریک دیگر زیرا مال مشترک است و هنوز تقسیم نشده است که این قسم محل بحث ما خواهد بود.
دعوای خلع ید را می توان به سه قسم تقسیم کرد:
- دعوای خلع ید غاصبانه.
- تخلیه ید.
- تصرف عدوانی.
که در نوشته زیر به شکل ساده و مختصر توضیح داده خواهد شد.
دعوای خلع ید به معنای اخص
در صورتی است که فرد بدون اجازه از مالک و بدون هیچ قراردادی در مال مالک تصرف غیر مجاز می کند و به زبان ساده تر فردی ملک کسی را غصب کند در اینجا می توان خلع ید غاصب را از دادگاه خواست.
خلع ید از ملک مشاع
همان موردی که در بالا اشاره شد در موردی که ملک بین چند نفر شریک مشترک و مشاع است نیز صدق می کند.
زیرا طبق قانون تصرف شرکا در مال مشترک نیازمند اذن سایرین است پس اگر یکی از شرکا بدون اجازه سایر شرکا در مال مشترک تصرف کند.
اگرچه ظاهرا در مال خود نیز تصرف کرده اما چون شرکا در ذره ذره مال شریک و مالک هستند در عین حال در مال دیگری تصرف کرده پس می توان خلع ید فرد شریک را هم تصور نمود همانگونه که قانون مقرر کرده است.
مثال خلع ید از ملک مشاع
برای مثال وقتی خانه ای از پدر به فرزندان به ارث می رسد. اگرچه سهم پسر بیشتر از دختر است اما در هر حال مشترک بین آن هاست حال اگر یکی از آنان بدون اجازه دیگر وراث عملیاتی انجام دهد سایر وراث می توانند خلع ید وی را بخواهند.
حال اگر شریک از تصرف نسبت به قسمتی از ملک محکوم شود از تمام ملک خلع ید می شود و حتی ملک به محکوم له یا کسی که پیروز در دعوا شده است تسلیم نمی شود زیرا طبق قانون تصرف در مال مشاع نیازمند اذن سایرین است.
تخلیه ید از ملک مشاع
تخلیه ید در زمانی پیش می آید که بر خلاف خلع ید از ابتدا بین طرفین یعنی متصرف و مالک قراردادی مبنی بر استفاده وجود داشته ولی از مدتی به بعد آن قرارداد و اجازه پایان پذیرفته ولی متصرف از تخلیه ملک خودداری می کند که مصداق بارز آن در اجاره است.
حال فرض کنیم افرادی در یک مغازه شریک هستند و مالکیت مشاع دارند و آن را اجاره می دهند به فردی دیگر و فرد مستاجر از پرداخت اجاره بها به یکی از شرکا خودداری می کند.
یا به شکلی از تعهدات خود در مقابل یکی از آنان سرباز می زند حال همین بک شریک بدون در نظر گرفتن شرکای دیگر می تواند اجاره را به هم بزند و تخلیه ملک را بخواهد البته ناگفته نماند تخلیه ید بیشتر در مواردی به کار می رود که مدت اجاره منقضی شده است.
در نکته ای دیگر باید گفت اگر مدت اجاره منقضی شده باشد برخلاف مورد قبلی یکی از شرکا تا زمانی که مبلغ قرض الحسنه یا حق کسب و پیشه مستاجر را نسبت به سهم خود و باقی شرکای خود پرداخت نکند حق در خواست تخلیه ید ندارد.
بیشتر بخوانید: نحوه تخلیه ملک مشاع
تصرف عدوانی شریک
تصرف عدوانی شباهتی با غصب دارد اما با برشمردن تفاوت های آن می توان آنان را از هم تمایز داد.
برای مثال غصب هم در مال منقول ممکن است هم مال غیر منقول، در غصب می خواهیم مالک شناسایی بشود اما در تصرف عدوانی تصرف سابق مد نظر است.
به همین جهت ماده ۱۶۷ آیین دادرسی مدنی مقرر می دارد:
در صورتی که دو یا چند نفر مال غیرمنقولی را به طور مشترک در تصرف داشته یا استفاده می کرده اند و بعضی از آنان مانع تصرف یا استفاده و یا مزاحم استفاده بعضی دیگر شود حسب مورد در حکم تصرف عدوانی یا مزاحمت یا ممانعت از حق محسوب و مشمول مقررات این فصل خواهد بود.
دعوای تصرف عدوانی دعوایی ست که تصرف سابق خواهان در ملک و تصرف عدوانی و بعدی خوانده ارکان آن را تشکیل می دهند.
پس این ماده صراحت دارد که در مال مشاع ممکن است علیه خود شریک مال دعوی تصرف عدوانی مطرح کرد و تخلیه ید وی را تاز دادگاه درخواست کرد.
نمونه دادخواست
خواهان : …
خوانده : …
وکیل : …..
تعیین خواسته و بهای آن : خلع ید مقوم به …. ریال به انضمام کلیه خسارات قانونی
دلایل و منضمات : کپی مصدق سند مالکیت، معاینه و تحقیق محلی با جلب نظر کارشناس رسمی دادگستری
ریاست محترم مجتمع قضائی “نام شهرستان محل وقوع ملک “
با سلام احتراماً به استحضارمی رساند:
به موجب سند مالکیت شماره….. دانگ پلاک ثبتی / بخش “شماره ونام شهرستان” واقع در نشانی….. متعلق به اینجانب می باشد نظر به اینکه خوانده/خواندگان که شریک بنده نیز می باشند بدون اذن و اجازه اینجانب پلاک ثبتی مذکور را در تصرف غاصبانه خود گرفته و با وصف مراجعات مکرر از رفع تصرفات غاصبانه خود و تحویل آن به اینجانب امتناع می نماید فلذا با تقدیم این دادخواست مستندات به ماده ۳۰۸ و ۳۱۱ قانون مدنی صدور حکم به خلع ید غاصبانه خوانده/خواندگان جزء پلاک ثبتی فوق الذکر به انضمام کلیه خسارات و هزینه دادرسی مورد استدعاست .(خلع ید)
عند الاقتضا برای اثبات ادعای خود به معاینه و تحقیق محلی با جلب نظر کارشناس رسمی دادگستری استناد می نماید. (خلع ید)
نتیجه گیری
تخلیه ملک مشترک یا مشاع ممکن است علیه خود شریک اقامه شود البته در مواردی تخلیه به صورت مسامحه به کار رفته و اصطلاح دقیق حقوقی نیست و منظور هر زمانی ست که به تصرفات غیر مجاز شریک در ملک پایان می دهیم و تخلیه ید بیشتر در مواقع انقضای عقد به کار می رود که مصداق بارز آن عقد اجاره است.
سوالات متداول
آیا ممکن است از تصرفات و عملیات شریک در مال مشترک جلوگیری کرد؟
در پاسخ باید گفت می توان علیه شریک هم دعوای خلع ید و غصب اقامه کرد و هم دعوای تصرف عدوانی زیرا مال در مشاع یا مشترک همه شرکا در اجزا مال سهم دارند.
آیا شکایت تصرف عدوانی با جنبه کیفری علیه شریک قابل اقامه است؟
در این باره نظرات متفاوت است اما آنچه در رویه موجود است امکان طرح شکایت کیفری تصرف عدوانی علیه شریک است.