پس از فوت اشخاص در جامعه، اموالی که از ایشان به جای می ماند را بین خانواده و نزدیکان متوفی تقسیم می کنند، این تقسیم در قانون مدنی تحت قواعد ارث مورد بحث قرار گرفته است که عمده مباحث آن از فقه گرفته شده است، در این نوشته قصد بررسی نحوه ارث بری خانواده و اقوام متوفی را داریم که به ترتیب چه کسانی در اولویت و چه کسانی پس از ایشان ارث می برند.
معنای ارث
معنای لغوی ارث آن چه که به ارث برده می شود می باشد که معادل آن ماترک و ترکه می باشد و در معنای اصطلاحی انتقال قهری اموال و حقوق مالی متوفی به وارث است.
پس از فوت متوفی اموالی که از وی باقی می ماند را ترکه می نامند که این ترکه بنا بر نظری شخصیت حقوقی دارند و این شخصیت حقوقی پس از تصفیه دیون میت خاتمه می باید.
طبقات و درجات در ارث
طبقات و درجات در قانون مدنی به این نحو است که به طور کلی سه طبقه داریم:
- طبقه اول:پدر و مادر و فرزندان میت در طبقه اول ارث قرار دارند. و نحوه درجه بندی ایشان به این نحو است که پدر و مادر و اولاد، در درجه اول، اولادِ اولاد (نوه) در درجه دوم و فرزندان نوه در درجه سوم از طبقه اول هستند.
- طبقه دوم ارث برها عبارتند از پدر بزرگ و مادر بزرگ و خواهر و برادر و خواهرزادگان و برادرزادگان میت، که پدر مادر، مادر مادر، مادرِ پدر و پدرِ پدر به همراه خواهر و برادر میت در درجه اول قرار دارند و پدر و مادر پدربزرگ و یا مادر بزرگی که موجود باشد به همراه خواهرزادگان و برادرزادگان میت، در درجه دوم از طبقه دوم می باشند.
- طبقه سوم نیز که آخرین طبقه ارث بری می باشد شامل عمو ها و عمه ها، خاله ها و دایی ها و فرزندان ایشان در طبقه سوم قرار دارند.
عمو و عمه، دایی ها و خاله ها در درجه اول؛ اولاد ایشان (پسرعمو دختر خاله پسرعمه و دختر دایی و این قبیل افراد) در درجه دوم از طبقه سوم ارث می باشند.
همسر در کدام طبقه است؟
در مابین افرادی که ارث بر هستند فردی وجود دارد که در هر حالت ارث خودش را می برد ولی وی در هیچ یک از طبقات جایی ندارد.
همسر که در قانون مدنی در هیچ یک از طبقات نمی باشد در کنار هر طبقه ای که حضور داشته باشد سهم خودش را می برد و هیچ خویشاوندی مانع ارث بری وی نیست.
برای مثال، پدر و مادر میت، مانع ارث بری خواهر و برادر میت می باشند زیرا همانطور که گفتیم پدر و مادر در طبقه اول و خواهر و برادر در طبقه دوم می باشند و هر کس که از طبقه اول وجود داشته باشد نوبت طبقات بعدی نمی رسد، بر خلاف همسر که حتی پدر و مادر و فرزندان که در طبقه اول هستند مانع ارث بری زوجین نمی باشند.
نحوه ارث بری در قانون ایران
نحوه ارث بری این سه طبقه به همراه درجاتی که گفته شد به این نحو است که در ابتدا به سراغ طبقه اول رفته، اگر کسی در طبقه اول حضور داشت برای مثال میت فرزند و یا مادر و یا پدرش در قید حیات باشد دیگر نوبت به طبقه دوم و سوم نخواهد رسید و هرچه که از وی باقی مانده به همان افراد طبقه اول خواهد رسید و اگر فردی از طبقه اول نداشتیم به سراغ طبقه دوم رفته برای مثال اگر پدربزرگ و یا مادربزرگ وی زنده بودند و یا میت، خواهر و برادری داشت هر چه که داشته باشد به ایشان می رسد البته توجه داشته باشید تا زمانی که درجه اول حضور داشته باشد نوبت به درجه دوم نخواهد رسید و بحث از درجات بعدی صرفا در حالتی است که درجه اولی حضور نداشته باشد.
و در نهایت اگر طبقه دومی ها هم حضور نداشتند، به سراغ اقوام دور تر میت که شامل عمو (ارث عمو) و عمه و دایی و خاله و فرزندان ایشان که در درجه دوم از طبقه سوم هستند می رسیم و اموال باقی مانده میت را طبق قواعد ارث تقسیم خواهیم کرد.
ارث قانون امری است یا تکمیلی؟
ارث جز قوانین امری محسوب می شود چرا که در قوانین اصل بر امری بودن است و ضابطه مشخصی ندارد اما می توان گفت اصولا قواعدی که به نظم عمومی، اخلاق حسنه، احوال شخصیه، اهلیت، شرایط اساسی صحت معاملات، عقود غیر مالی از جمله نکاح و ارث امری می باشد و صرفا قواعدی که به اموال و آثار مالی عقود مربوط باشد جز قوانین تکمیلی است و می توان بر خلاف آن توافق کرد.
طبق مقدمه، ارث جز احوال شخصیه می باشد و احوال شخصیه امری است و نمی توان بر خلاف آن تراضی کرد، به این معنا که نمی توان کسی را از ارث محروم کرد و یا کسی را در ارث داخل کرد.
برای مثال در ازدواج موقت شرط ارث بری از یکدیگر باطل می باشد و همچنین اگر در ازدواج دائم شرط شود که زوجین از یکدیگر ارث نبرند نیز باطل است زیرا قواعد ارث امری می باشد.
نتیجه گیری
پس از مطالعه نوشته بالا دریافتیم که سه طبقه برای ارث بری در قانون مدنی داریم، که هر طبقه مانع ارث طبقه بعدی می شود.
سپس با اصطلاح درجه آشنا شدیم که درجه در هر طبقه وجود دارد و در صورت نبود همان اشخاص مذکور که درجه اول محسوب می شوند به درجه بعدی می رسد و باید متذکر شد که هر درجه مانع ارث بری درجه بعدی است.
و اگر درجه اول داشته باشیم نوبت به درجه دوم نخواهد رسید و در آخر پس از امری بودن قواعد ارث به نحوه ارث بری زوجین رسیدیم که در هیچ یک از طبقات جایی نداشته و در هر حالت سهم مربوط به خودشان را طبق قواعد ارث می برند.
سوالات متداول
به طور کلی چند طبقه در قانون مدنی برای ارث داریم؟
به طور کلی سه طبقه برای ارث داریم که هر طبقه مانع ارث بری طبقه بعدی می باشد.
همسردر کدام یک از طبقات قرار دارد؟
همسر در هیچ یک از طبقات جایی ندارد و وی در هر حالت ارث خود را می برد و کسی نمی تواند مانع وی شود.
ارث جز قوانین امری است یا تکمیلی؟
ارث به دلیل اینکه جز احوال شخصیه است جز قواعد امری می باشد و تراضی بر خلاف آن باطل می باشد.