عقد در لغت یعنی گره، برای گره زدن هرچیزی مثلاً طناب نیاز به دوسر طناب داریم تا بتوانیم آن دو را به هم گره بزنیم؛ بنابراین برای عقد نیاز به دو طرف داریم.
در عالم خارج ممکن است عقد به دو صورت منعقد بشود، یعنی اگر آن عقد یا گره قابلیت باز شدن را داشته باشد، آن را عقد جایز می نامند مثل عقد وکالت که هرکدام از دوطرفِ عقد میتواند آن را باز کند، یعنی میتوانند آن را بر هم بزنند.
ولی اگر آن عقد یا گره قابلیت باز شدن را نداشته باشد، آن را عقد لازم می نامند مثل عقد ازدواج (نکاح) که هیچ کدام از دو طرف عقد نمیتواند آن گره را باز کند یا به اصطلاح، عقد را برهم بزند.
شرایط لازم برای تحقق عقد ازدواج چیست؟
برای اینکه دو طرف عقد بتوانند این گره (یا همان عقد) را ایجاد بکنند، باید یک سری شرایط رعایت شود، ماده ۱۹۰ قانون مدنی در این باره بیان می دارد؛
برای صحت هر معامله شرایط ذیل اساسی است:
- قصد طرفین و رضای آنها؛
- اهلیت طرفین؛
- موضوع معین که مورد معامله باشد؛
- مشروعیت جهت معامله.
ناگفته نماند که شرایط مذکور در ماده ۱۹۰ قانون مدنی، شرایط عمومی برای هر عقدی میباشد، ولی یکسری از عقود ممکن است دارای یک سری شرایط اختصاصی نیز باشند که از جمله این عقود، عقد ازدواج میباشد که علاوه بر این شرایط عمومی، دارای یکسری شرایط اختصاصی نیز میباشد که قانونگذار در مواد ۱۰۳۴ إلی ۱۰۷۰ قانون مدنی به آنها اشاره کرده است.
بنابراین عقد ازدواج یعنی گره زدنی که دو طرف داشته و با رعایت شرایط خاص و شرایط عمومی مقرر در ماده ۱۹۰ قانون مدنی ایجاد شده و این گره، قابل باز شدن نباشد.
اگر برخی از شرایط مقرر در ماده ۱۹۰ قانون مدنی (مثلاً عدم قصد طرفین عقد یا یکی از آنها) رعایت نشده باشد، میتوان گفت که این عقد، اصلاً منعقد نشده است. اما عدم رعایت شرایط اختصاصی نکاح در پاره ای از موارد ممکن است موجب بطلان آن شود و در پاره ای از موارد ممکن است تأثیری در آن نداشته باشد.
منظور از بطلان و عدم نفوذ (غیر نافذ) در عقد چیست؟
منظور از عقد باطل، این است که از اول اصلاً عقدی واقع نشده است، چون شرایط اصلی و اساسی برای ایجاد عقد (گره) موجود نبوده است. در مورد چنین عقودی، دیگر فسخ یا طلاق و… بی معنا خواهد بود.
منظور از عدم نفوذ (غیر نافذ) این است که عقد نه به طور صحیح واقع شده و نه میتوان گفت که باطل است؛ بلکه یک حالت بینابینی (یعنی حالتی بین صحیح و باطل) دارد که اگر شرایطی به آن ضمیمه شود، صحیح خواهد بود؛ ولی اگر آن شرایط به عقد ضمیمه نشود، آن عقد باطل خواهد بود.
عقد ازدواج در چه حالتی صحیح و در چه حالتی باطل، و در چه حالتی غیرنافذ خواهد بود؟
اگر عقد ازدواج فاقد برخی از شرایط مقرر در ماده ۱۹۰ قانون مدنی باشد، میتوان گفت که اصلاً عقدی واقع نشده است، مثلاً اگر طرفین عقد یا یکی از آنها قصد نداشته باشد، یا شرایط مقرر در بندهای ۲، ۳ و ۴ را نداشته باشد، در این حالت اصلاً ازدواجی واقع نشده باشد؛ لذا طلاق نیز بی معنا خواهد بود.
ولی اگر در عقد ازدواج طرفین یا یکی از آنها دارای رضایت نباشد، در این حالت عقد ازدواج غیر نافذ خواهد بود.
مواد ۲۰۳ و ۲۰۹ قانون مدنی در این زمینه بیان میدارند:
« ماده ۲۰۳- اکراه، موجب عدم نفوذ معامله است اگرچه از طرف شخص‌خارجی غیر از متعاملین واقع شود.»
«ماده ۲۰۹- امضای معامله بعد از رفع اکراه، موجب نفوذ معامله است.»
ماده ۱۰۷۰ قانون مدنی نیز در این زمینه به عنوان شرایط اختصاصی عقد ازدواج بیان میدارد:
«رضای زوجین شرط نفوذ عقد است و هرگاه مُکرَه (یعنی شخصی که اکراه شده است) بعد از زوال کُره، عقد را اجازه کند(یعنی راضی بشود)، نافذ است؛ مگر اینکه اکراه به درجه‌ای‌بوده که عاقد فاقد قصد باشد.» که در این حالت عقد بطور کل باطل بوده و رضایت بعدی هیچ تأثیری در آن نخواهد داشت.
تکلیف ازدواج اجباری چیست؟
اکراه از جمله اموری است که وجود آن موجب عدم نفوذ عقد خواهد شد، بنابراین همانگونه که در مواد ۲۰۹ و ۱۰۷۰ قانون مدنی بیان شد، بعد از رفعِ اکراه این امکان وجود دارد که عقد صحیح بشود.
ولی اجبار باعث میشود که عقد از پایه و اساس باطل باشد، زیرا اجبار باعث میشود که طرفین عقد یا یکی از آنها اصلاً نتواند قصدی داشته باشد، فقدان قصد نیز باعث بطلان عقد خواهد شد.
بنابراین در این حالت چون عقد از پایه و اساس فاقد شرط اصلی (یعنی فاقد قصد) بوده لذا باطل خواهد بود. پس اگر زنی ادعا کند که او را بطور اجباری درحالی که هیچ قصدی برای ازدواج با فلان شخص نداشته، او را به عقد آن فرد درآورده اند، چنین عقدی باطل است و زن میتواند با طرح شکایت در دادگاه خانواده به دلیل اینکه آن عقد، فاقد قصد بوده، ابطال آن عقد را از دادگاه مطالبه کند.
پس اولین قدم این است که با در دست داشتن مدارک و شهود، به دفتر خدمات الکترونیکی مراجعه کرده و دادخواستی مبنی بر ابطال عقد ازدواج با توجه به شواهد و مدارک تقدیم کند. دفتر خدمات الکترونیکی نیز با توجه به محل سکونت آن خانم، دادخواست او را با اخذ هزینه دادرسی به نزدیکترین دادگاه خانواده محل سکونت آن زن ارسال میکند.
پس از ارجاع دادخواست به آن دادگاه، دادخواست به یکی از شعبه ها ارجاع شده و برای آن نوبت تعیین میشود و سپس از طریق پیامک به طرفین دعوا اطلاع رسانی میشود که در فلان ساعت و در فلان تاریخ باید در دادگاه حاضر باشند و دلایل و مدارک خود را مطرح کنند.
در روز جلسه دادگاه زن باید دلایل و شهود خود را جهت اثبات ادعای خود مبنی بر اینکه عقد ازدواجش به دلیل اینکه فاقد قصد بوده، لذا باطل بوده است را به دادگاه محترم عرضه کند. دادگاه نیز پس از بررسی ادله و شواهد در صورتی که تشخیص دهد آن عقد ازدواج فاقد قصد بوده یعنی زن به دلیل اجبار، تن به چنین عقدی داده است، حکم به بطلان عقد ازدواج خواهد داد.
در مورد مهریه نیز چون این عقد از ابتداء باطل بوده؛ لذا هیچ مهریهای به زن تعلق نمی گیرد، ولی اگر چنانچه رابطه زناشویی بین آن زن و مرد صورت گرفته باشد، به زن أُجرتُ المثل تعلق خواهد گرفت، یعنی مهریه ای که زن دیگر که از نظر موقعیت، جایگاه، خانواده، تحصیلات و… ممکن است دارای چنین مهریه ای باشد، دادگاه نیز همان مقدار مهریه را برای آن زن درنظر میگیرد.
آیا در ازدواج اجباری حق طلاق بوجود می آید؟
نکته ای که باید به آن توجه داشت این است که برخی به اشتباه تصور میکنند که در چنین حالتهایی زن نیز میتواند طلاق بگیرد،ولی باید دانست که طلاق برخلاف عقد، یک رابطه یکطرفه می باشد (در اصطلاح، آن را إیقاع مینامند) یعنی در عقد، نیاز به دو طرف داریم؛ ولی در ایقاع، وجود یک نفر کافی میباشد. در بحث طلاق نیز باید گفت که یک رابطه یکطرفه میباشد که در دست مرد میباشد یعنی تا مرد نخواهد، زن نمیتواند طلاق بگیرد
در اصلاح فقهی گفته میشود: الطَّلاقُ بِیَدِ مَن أخَذَ بِالسّاقِ= یعنی طلاق به دست مرد میباشد
بنابراین مرد در هر زمانی که اراده کند حتی بدون هیچ دلیلی میتواند اقدام به طلاق دادن زن خودش بکند.
ماده ۱۱۳۳ قانون مدنی در این زمینه بیان میدارد:
«مرد میتواند با رعایت شرایط مقرر در این قانون با مراجعه به دادگاه تقاضای طلاق همسرش را بنماید.»؛ ولی زن تنها در موارد خاصی میتواند از دادگاه تقاضای طلاق کند که در مواد ۱۱۱۹، ۱۱۲۹ و ۱۱۳۰ قانون مدنی به آنها اشاره شده است.
«ماده ۱۱۱۹ ـ طرفین عقد ازدواج میتوانند هر شرطی که مخالف با مقتضای عقد مزبور نباشد در ضمن عقد ازدواج یا عقد لازم دیگر بنمایند: مثل این که شرط شود هرگاه شوهر زن دیگر بگیرد یا در مدت معینی غایب شود یا ترک انفاق نماید یا بر علیه حیات زن سوء قصد یا سوء رفتاری نماید که زندگانی آنها با یک دیگر غیر قابل تحمل شود؛ زن وکیل و وکیل در توکیل باشد که پس از اثبات تحقق‌شرط در محکمه و صدور حکم نهائی خود را مطلقه سازد.»
«ماده ۱۱۲۹ ـ در صورت استنکاف شوهر از دادن نفقه و عدم امکان اجرای حکم محکمه و الزام او به دادن نفقه زن میتواند برای طلاق به حاکم رجوع کند و حاکم شوهر را اجبار به طلاق می‌نماید. همچنین است در صورت عجز شوهر از دادن نفقه.»
«ماده ۱۱۳۰ ـ در صورتی که دوام زوجیت موجب عسر و حرج زوجه باشد، وی میتواند به حاکم شرع مراجعه و تقاضای طلاق کند، چنانچه عسر و حرج مذکور در محکمه ثابت شود، دادگاه میتواند زوج را اجبار به طلاق نماید و در صورتی که اجبار میسر نباشد زوجه به اذن حاکم شرع طلاق داده میشود.»
تبصره ـ عسر و حرج موضوع این ماده عبارت است از به وجود آمدن وضعیتی که ادامه زندگی را برای زوجه با مشقت همراه ساخته و تحمل آن مشکل باشد.
موارد ذیل در صورت احراز توسط دادگاه صالح از مصادیق عسر و حرج محسوب می‌گردد:
- ترک زندگی خانوادگی توسط زوج حداقل به مدت شش ماه متوالی و یا نه ماه متناوب در مدت یک سال بدون عذر موجه.
- اعتیاد زوج به یکی از انواع مواد مخدر و یا ابتلا وی به مشروبات الکلی که به اساس زندگی خانوادگی خلل وارد آورد و امتناع یا عدم امکان الزام وی به ترک آن در مدتی که به تشخیص پزشک برای ترک اعتیاد لازم بوده است.
- محکومیت قطعی زوج به حبس پنج سال یا بیشتر.
- ضرب و شتم یا هرگونه سو رفتار مستمر زوج که عرفا با توجه‌به وضعیت زوجه قابل تحمل نباشد.
- ابتلا زوج به بیماری‌های صعب العلاج روانی یا ساری یا هر عارضه صعب العلاج دیگری که زندگی مشترک را مختل نماید.
موارد مندرج در این ماده مانع از آن نیست که دادگاه در سایر مواردی که عسر و حرج زن در دادگاه احراز شود، حکم طلاق صادر نماید.
که در تمامی این موارد، انجام طلاق منوط به این است که عقد ازدواج بطور کامل واقع شده باشد، ولی اگر عقد بخاطر نداشتن شرایط اولیه (موارد مذکور در ماده ۱۹۰ قانون مدنی) صورت گرفته باشد، در این حالت اصلاً عقدی واقع نشده که بخواهد نوبت به طلاق برسد، که از جمله این موارد زمانی است که ازدواج آن زن بر اثر اجبار صورت گرفته باشد که در این حالت طبق شرایط ذکر شده، آن زن میتواند از دادگاه تقاضای ابطال عقد ازدواج را بکند.
از آنجایی که در مباحث حقوقی ارائه دادخواست دارای اهمیت زیادی می باشد بطوری که اگر دادخواست، اشتباه باشد موجب میشود که برای آن دادخواست از طرف دادگاه، قرار رد دادخواست صادر شود؛ لذا نباید دادخواست طلاق را که ممکن است به دلیل وجود شرایط مذکور در مواد ۱۱۱۹، ۱۱۲۹ و ۱۱۳۰ مطرح شود، را با دادخواست ابطال عقد ازدواج به دلیل اجباری بودن عقد (اینکه زن، فاقد قصد بوده و در نتیجه عقد باطل میباشد)، اشتباه گرفت. پس در این حالت حتماً باید دادخواستی مبنی بر ابطال عقد ازدواج به دلیل فقدان قصد در زوجه با توجه به أدله و شواهد موجود، به دادگاه ارائه داد.
سوالات مهم ازدواج اجباری
- در ازدواج اجباری به زن مهریه تعلق می گیرد؟ با توجه به اینکه اجبار قصد را زایل می کند اساسا ازدواجی شکل نگرفته که بخواهد مهریه داشته باشد.
- در ازدواج به اجبار هم طلاق وجود دارد؟ خیر، طلاق برای نکاح صحیح است و ازدواج اجباری از اساس باطل است.
- ازدواج اجباری هم عده دارد؟ خیر، عده مخصوص طلاق می باشد.
