عقد ودیعه چیست – شرایط عقد ودیعه در قانون و فقه

عقد ودیعه یکی از عقود معین در قانون مدنی است. عقود معین به عقودی گفته می شوند که نام و احکام و آثار آنان در قوانین بیان شده اند.

 عقد مزبور نیز یکی از همین موارد به شمار می رود. عقد ودیعه به این معنا است که یک نفر مال خود را به دیگری می سپارد تا از آن نگهداری کند و فرد تنها وظیفه نگهداری از آن را دارد نه استفاده از آن.

نکته ی مهم دیگر این است که این نگهداری باید رایگان باشد و اگر برای مثال کسی در مقابل نگهداری یک فرد از مالش به وی دستمزد بدهد دیگر این توافق ودیعه به شمار نمی رود و تابع عقد دیگر مثل اجاره یا جعاله و… خواهد بود.

مفهوم ودیعه یا مفهوم عاریه در ودیعه صرفا نگهداری رایگان مال مد نظر است اما در عاریه استفاده رایگان مورد توجه است.

در عاریه مال را به فردی می دهیم که رایگان استفاده کند اما در ودیعه مال را می دهیم که رایگان مراقبت و نگهداری کند نه استفاده.

عقد ودیعه چیست؟

همان طور که گفتیم عقد ودیعه برای امانت و نگهداری است.

اجازه بدهید آنچه را در قانون آمده برای تعریف ودیعه دقیقا ذکر کنیم:

ودیعه عقدی است که به موجب آن یک نفر مال خود را به دیگری می‌ سپارد برای آنکه آن را مجاناً نگاه دارد.

ودیعه گذار مودع و ودیعه ‌گیر را مستودع یا امین می گویند.

• طرفین عقد ودیعه

در اصطلاح شخصی که مال را نگهداری می کند را “امین” می نامند و به آن “مستودع” هم گفته می شود اما آن کسی که مال را به امین یا مودع می سپارد که مالک است وی را “مودع” می نامند به معنای ودیعه دهنده.

• انعقاد عقد ودیعه

در بستن یک عقد معمولا نیازی به تشریفات خاصی نیست و با همین الفاظ ساده هم می توان توافق را انجام داد و هم اینکه می توان آن را در قالب نوشته انجام داد و فرقی بین این موارد وجود ندارد.

در عقد ودیعه لازم است امین، پیشنهاد نگهداری مال را که مالک ارائه می دهد بپذیرد و قبول کند در غیر این صورت تعهدی برای وی به بار نمی آید.

در فقه هم بیان شده که اگر امین قبول نکند و مالک مال را پیش وی بگذارد یا اینکه امین را اجبار به نگهداری کند تکلیفی برای نگهداری توسط امین وجود ندارد.

 مزیت قراردادهای مکتوب این است که در دادگاه راحت تر قابل اثبات است.

• شرایط انعقاد ودیعه

شرایط عمومی عقد مزبور تفاوتی با باقی عقود ندارد و باید طرفین دارای اهلیت، قصد و رضا و مشروعیت جهت طبق ماده ۱۹۰ قانون مدنی باشند.

اما شرایط اختصاصی آن هم در باب ودیعه بیان شده است.

که طبق آن رایگان بودن یکی از شرایط اختصاصی عقد ودیعه است البته گذاشتن شرط عوض و ناچیز اشکالی ندارد و با وجود آن می توان گفت ماهیت ودیعه و احکام آن همچنان حکم فرماست اما اگر برای این نگهداری دستمزد تعیین شود دیگر ودیعه نخواهد بود.

• عقد ودیعه لازم یا جایز

طبق قانون عقود در یک دسته بندی تقسیم می شوند به عقود لازم و جایز در عقود لازم طرفین حق ندارند عقد را به هم بزنند مگر در مواردی که قانون تعیین کرده است.

و عقد جایز عقدی است که طرفین هر زمان به صورت دلخواه می توانند عقد را به هم بزنند و یا اصطلاحا فسخ کنند.

عقد ودیعه عقدی جایز است و هر یک از طرفین هر زمان می توانند فسخ کنند.

برای مثال وقتی مالک می خواهد مالش را پس بگیرد؛ فرد نگهدارنده یا امین نمی تواند مقاومت کند زیرا ودیعه جایز است و این جایز بودن از فلسفه آن پیداست.

یکی دیگر از اوصافی که در بالا هم به آن اشاره کردیم رایگان بودن این عقد است به این صورت که اگر دستمزد تعیین شود.

برای فرد امین دیگر ودیعه نخواهد بود و اجاره خواهد بود. البته اگر پاداش و شرط عوض باشد اشکالی ندارد.

• وظایف امین در ودیعه

آنچنان که از تعریف ودیعه بر می آید امین یا مستودع موظف است در صورت قبول عقد از مال نگهداری کند.

از دیگر وظایفی که امین دارد این است که در صورتی که مالک درخواست پس دادن آن را داشت مال را به کی پس بدهد.

نکته دیگر آن که اگر عقد ودیعه موقت بوده پس از پایان مدت باید آن را پس بدهد.

• وظایف مالک یا مودع یا امانت گذار

طبق ماده ۶۳۳: امانتگذار باید مخارجی را که امانتدار برای حفظ مال ودیعه کرده است به او بدهد.

مورد دیگر اینکه مالک باید مخارج نگهداری را به امین بدهد و اگر پس دادن مال توسط امین مستلزم هزینه ای باشد باید آن را به امین پرداخت کند.

مالک همچنین باید ضررهای ناشی از عیب مال را پرداخت کند.

برای مثال فرض کنید مال مورد ودیعه عیبی داشته که آن عیب به امین خسارت وارد کرده در اینجا اگر امانت گذار مسبب محسوب شود باید جبران خسارت کند.

• فوت یا حجر طرفین در ودیعه

گفتیم که ودیعه عقد جایز است و یکی از احکام عقد جایز آن است که اگر یکی از طرفین آن فوت با محجور مثلا مجنون شود عقد خود به خود منفسخ می شود و وراث یا نماینده باید سریعا مال را به دیگری یا به نماینده وی مسترد کنند.

• ودیعه محجور

ممکن است یکی از طرفین این عقد محجور باشد در زمان انعقاد باید در این باره گفت که اگر فرد امانت گذار محجور باشد فرد امین باید مال را به نماینده وی مسترد کند و گرنه ضامن مال است. اما اگر فرد امانت گذار اهلیت و سلامت عقلی کامل داشته باشد اما فرد گیرنده اهلیت نداشته باشد در صورت تلف یا معیوب شدن مال فرد ضامن نیست زیرا امانت گذار یا مودع با داشتن سلامت به ضرر خود اقدام کرده است.

• ودیعه امانت مالکی یا قانونی

در حقوق چند نوع امانت داریم مثل امانت مالکی، امانت شرعی و امانت قضایی.

ودیعه یک نوع امانت مالکی است به این معنا که مال توسط مالک نزد فرد به امانت داده می شود یعنی این سپردن به خواست و اجازه مالک بوده است.

برخلاف امانت شرعی یا قانونی که به اذن قانون بوده مثل مال گمشده.

• تلف شدن مال در نزد مستودع یا ودیعه گیرنده

در فقه یک قاعده مسلم وجود دارد تحت عنوان این که امین ضمان نیست مگر در صورت تعدی و تفریط. در این جا هم اگر کسی مالی را به امانت گرفته اگر آن را با تقصیر و سهل انگاری تلف کند ضامن است زیرا در نگهداری آن یا افراط کرده یا تفریط کرده اما اگر آن مال توسط قوه قاهره تلف شود مثل زلزله یا سیل و… در اینجا ضمان نخواهد بود.

نتیجه گیری

عقد ودیعه عقدی جایز است و ذات آن امانت و نگهداری است و یکی از شرایط اختصاصی آن هم رایگان بودن است.

که در بالا اشاره کردیم در صورت رایگان نبودن عقد ودیعه نام ندارد بله تابع یک عقد دیگر مثل اجاره خواهد بود.

در بالا به موارد مختلف، احکام و اوصاف این عقد مفصلا اشاره کردیم و گفتیم که چون عقد جایز است در صورت فوت هر یک از طرفین عقد منحل خواهد شد و طرفین باید مال را به نماینده دیگری یا خود فرد پس بدهند.

سوالات متداول

ویژگی های عقد ودیعه چیست؟

عقدی ست جایز، رایگان و غیر معوض و امانی.

در صورت تلف شدن بدون تقصیر امین چه مسئولیتی دارد؟

 طبق قاعده امین ضمان نیست؛ مگر آن که کوتاهی و تقصیر کرده باشد.

اگر مودع یا امانت گذار اهلیت داشته باشد و مستودع اهل نباشد تکلیف چیست؟

در اینجا اگر امانت گیر، مجنون و صغیر غیر ممیز باشد ضامن نیست. اما اگر سفیه باشد مال در نزد وی امانت شرعی است و باید هرچه زود تر مال را پس بدهد به مالک.