در قانون مجازات اسلامی سه نوع مجازات پیش‌بینی گردیده است: دسته اول از مجازات ها که معمولا عموم مردم صرفاً آنها را به عنوان مجازات می شناسند مجازات های اصلی می باشند که به موجب ماده ۱۴قانون مجازات اسلامی این دسته شامل مجازات های حدود، قصاص، دیات و تعزیرات است. این مجازاتها مجازاتهایی هستند که برای یک جرم خاص در قانون تصریح گردیده است خواه یک مجازات باشد یا چند مجازات، لذا اگر مجازات جرمی برای مثال حبس و جزای نقدی است هر دو مجازات، مجازات اصلی محسوب می‌شوند.
به موجب ماده ۱۵ حد مجازاتی است که موجب، نوع، میزان و کیفیت اجرای آن در شرع مقدس تعیین شده باشد. مجازات قصاص به موجب ماده ۱۶ مجازاتی اصلی جنایت عمدی بر نفس اعضا و منافع شناخته شده است. مجازات دیگری که در قانون مجازات اسلامی مقرر گردیده مجازات دیه می باشد که به موجب ماده ۱۷ قانون مجازات اسلامی اعم از مقدر و غیر مقدر مالی است که در شرع مقدس برای ایجاد جنایت غیرعمدی بر نفس، اعضا و منافع و یا جنایت عمدی در مواردی که به هر جهت قصاص ندارد و به موجب قانون مقرر می شود. همچنین تعزیر مجازاتی است که به موجب ماده ۱۸ تعریف گردیده است و عبارت است از مجازاتی که مشمول عنوان حد، قصاص یا دیه نیست و به موجب قانون در موارد ارتکاب محرمات شرعی یا نقض مقررات حکومتی تعیین و اعمال می‌گردد.
ولی در کنار این مجازاتها، مجازاتهای دیگری نیز تحت عنوان مجازات تکمیلی و تبعی وجود دارند که در شرایط خاصی بر شخص اعمال می‌گردد. در این نوشتار قصد بررسی این دسته از مجازاتها را داریم.
مجازاتهای تکمیلی
به موجب ماده ۲۳ قانون مجازات اسلامی” دادگاه می تواند فردی را که به حد، قصاص یا مجازات تعزیری از درجه شش تا درجه یک محکوم کرده است با رعایت شرایط مقرر در این قانون متناسب با جرم ارتکابی و خصوصیات وی به یک یا چند مجازات از مجازات های تکمیلی زیر محکوم نماید ….”
بنابراین با توجه به این ماده باید گفت که مجازات های تکمیلی مجازات هایی هستند که به اختیار قاضی در موارد خاصی شخص به آنها محکوم می گردد و در کنار مجازات های اصلی مورد حکم قرار می گیرند. مجازاتهای مقرر در این ماده به تناسب نوع جرم، ارتکابی یا خصوصیات متهم، علیه وی اعمال می گردد بدین معنا که اگر کسی در رانندگی بی احتیاطی کرده، علاوه بر مجازات اصلی دادگاه میتواند او را به منع از رانندگی با وسایل نقلیه موتوری و یا تصدی وسایل موتوری محکوم کند نه اینکه او را ملزم به تحصیل نماید چرا که در این حالت مجازات تکمیلی تناسبی با جرم ندارد.
در خصوص زمان شروع مجازات تکمیلی نیز باید گفت که این نوع مجازات ممکن است حین اجرای مجازات اصلی یا بعد از اجرای مجازات اصلی شروع گردد.
خصوصیات مجازاتهای تکمیلی
با توجه به این ماده باید ویژگی هایی را برای مجازات های تکمیلی بیان نماییم که عبارتند از:
- این دسته از مجازات ها مجازات های اختیاری می باشند یعنی در صورتی فرد به آنها محکوم می شود که قاضی رسیدگی کننده آنها را لازم بداند یعنی در حقیقت محکوم شدن یا نشدن فرد به مجازات تکمیلی بستگی به نظر قاضی دارد. بنابراین ممکن است در کنار مجازات اصلی شخصی محکوم به مجازات های تکمیلی نیز شده باشد ولی شخصی دیگر با شرایط یکسان در کنار مجازات اصلی خود هیچ نوع مجازات تکمیلی نداشته باشد. همانطور که از متن ماده نیز مشخص است قانونگذار در این ماده از کلمه “میتواند” استفاده نمودند بنابراین دادگاه تکلیفی به صدور حکم مجازات های تکمیلی نخواهد داشت بنابراین مجازات های مقرر در ماده ۲۳ قانون مجازات اسلامی از نوع مجازات های تکمیلی اختیاری هستند و بنا به اصل فردی کردن مجازات ها، قاضی در اعمال آنها مخیر می باشد.
- مجازات های تکمیلی که در قانون بیان گردیده است ۱۵ مورد می باشد و در قانون ذکر شده است که قاضی اختیار دارد شخص را به یک یا چند مورد از مجازات های تکمیلی نیز محکوم کند. از این عبارت قانونگذار نتیجه میگیریم که قاضی رسیدگی کننده میتواند یک مورد تا ۱۴ مورد را مورد حکم قرار دهد یعنی فردی که شخصی در کنار مجازات اصلی به ۱۴ مورد از مجازات های تکمیلی نیز محکوم شده باشد قابل تصور می باشد ولی در این رابطه باید گفت که با توجه به تفسیر مضیق قوانین کیفری به نظر می رسد که نباید متهم را محکوم به تمام موارد احصا شده در این ماده نمود با اینکه قانون تصریحی در خصوص حداکثر تعداد این مجازات ها ندارد.
- یکی دیگر از ویژگیهای مجازات های تکمیلی این است که این نوع از مجازات ها قابل اعمال بر اشخاص حقیقی می باشند و به عبارت دیگر نمی توان اشخاص حقوقی را به مجازات های تکمیلی محکوم نمود و این نوع مجازات ها قابلیت اعمال بر اشخاص حقوقی را ندارند. ولی استثناء در یک مورد از ۱۵ مورد مجازات های تکمیلی باید پذیرفت که این مورد قابلیت اعمال بر شخص حقوقی را دارد. به موجب بند “ر” از ماده ۲۳ قانون مجازات اسلامی یکی از موارد مجازات های تکمیلی توقیف وسایل ارتکاب جرم یا رسانه یا موسسه دخیل در ارتکاب جرم می باشد. همانطور که مشاهده کردید این مورد تنها موردی است که قابلیت اجرا بر اشخاص حقوقی را دارد.
- مدت مجازات های تکمیلی به موجب تبصره ۱ ماده ۲۳ قانون مجازات اسلامی بیشتر از دو سال نمی باشد یعنی نهایتاً قاضی میتواند شخص را به مدت ۲ سال محکوم به یکی از موارد مجازات های تکمیلی نماید و نمیتوان او را به بیش از دو سال محکوم نمود مگر اینکه در قانون به نحو دیگری مقرر شده باشد. بنابراین مدت مجازات تکمیلی می تواند ۲ سال و یا کمتر از دو سال باشد.
- در انواع مجازات های تکمیلی می‌بینیم که برخی از آنها هم نوع با مجازات های اصلی می باشند برای مثال انتشار حکم محکومیت قطعی در رسانه ها یکی از موارد مجازات های تعزیری می باشد و جزء موارد مجازات های تکمیلی نیز قید گردیده است یکی از ویژگیهای مجازات های تکمیلی این است که این دسته از مجازات ها با مجازات های اصلی هم نوع مانعه الجمع هستند یعنی نمی توان شخصی را که به مجازات اصلی انتشار حکم محکومیت محکوم گردیده شده را مجدداً به انتشار حکم محکومیت به عنوان مجازات تکمیلی محکوم نمود و صرفاً از مجازات اصلی اجرا می گردد، یا آنکه مجازات اصلی فرد انفصال باشد در این صورت اگر مجازات تکمیلی نیز انفصال باشد فقط انفصالی که مجازات اصلی بوده است اجرا خواهد شد.
- این نوع مجازات ها باید در حکم اصلی قید گردند.
- در صورتی که شخص به برخی از مجازات های اصلی محکوم شده باشد قاضی میتواند او را به مجازات تکمیلی نیز محکوم نماید و در صورتی که محکومیت اصلی شخص به مجازات های دیگری غیر از موارد تصریحی در قانون باشد قاضی نمی تواند همراه با مجازات اصلی او را به مجازات تکمیلی نیز محکوم نماید. مجازات های اصلی که در کنار آن ها قاضی می تواند مجرم را به مجازات تکمیلی نیز محکوم نمایند عبارتند از حدود قصاص و تعزیرات درجه ۱ تا درجه ۶. بنابراین در صورتی که مجازات اصلی فردی پرداخت دیه باشد و یا تعزیر درجه ۷ و یا تعزیر درجه ۸ باشد قاضی نمی تواند وی را به مجازات تکمیلی نیز محکوم نماید.
انواع مجازاتهای تکمیلی
بر اساس قسمت دوم ماده ۲۳ قانون مجازات اسلامی انواع مجازات های تکمیلی عبارتند از:
- اقامت اجباری در محل معین
- منع از اقامت در محل یا محل های معین
- منع از اشتغال به شغل، حرفه یا کار معین
- انفصال از خدمات دولتی و عمومی
- منع از رانندگی با وسایل نقلیه موتوری و یا تصدی وسایل موتوری
- منع از داشتن دسته چک و یا اصدار اسناد تجاری
- منع از حمل سلاح
- منع از خروج اتباع ایران از کشور
- اخراج بیگانگان از کشور
- الزام به خدمات عمومی
- منع از عضویتدر احزاب، گروهها و دستجات سیاسی یا اجتماعی
- توقف وسایل ارتکاب جرم یارسانه یا موسسه دخیل در ارتکاب جرم
- الزام به یادگیری حرفه، شغل یا کار معین
- الزام به تحصیل
- انتشار حکم محکومیت قطعی
موارد مذکور در این ماده از جمله مجازات های تکمیلی به صورت حصری می باشند بنابراین قاضی نمیتواند خارج از مواردی که در این قسمت ذکر کردیم شخصی را به مجازات دیگری محکوم نماید.
در صورتی که شخص به مجازات تکمیلی محکوم گردد و از انجام آن مجازات تکمیلی امتناع نماید در صورتی که این عدم اجرای مجازات تکمیلی برای بار اول باشد، به موجب ماده ۲۴ قانون مجازات اسلامی در دادگاه صادرکننده حکم به پیشنهاد قاضی اجرای احکام مدت مجازات تکمیلی مندرج در حکم را تا یک سوم افزایش می دهد و در صورتی که این عدم انجام برای بار دوم و یا بیشتر باشد در این صورت بقیه مدت محکومیت را به حبس یا جزای نقدی درجه ۷ یا ۸ تبدیل می نماید. باید توجه نمایید که در صورتی که شخص برای بار اول از انجام مجازات تکمیلی خودداری نماید و دادگاه تا یک‌سوم به مدت مجازات تکمیلی مندرج در حکم اضافه کند، این موضوع که چه مقدار از مدت تکمیلی سپری شده و یا اینکه چه مقدار از آن باقیمانده اهمیتی ندارد و در هر صورت تا یک‌سوم به مدت مجازات تکمیلی مندرج در حکم اضافه خواهد شد.
ارفاق در مجازات تکمیلی
به موجب قسمت دوم ماده ۲۴ قانون مجازات اسلامی بعد از گذشت نیمی از مدت مجازات تکمیلی دادگاه می تواند با پیشنهاد قاضی اجرای حکم در صورت اطمینان به عدم تکرار جرم و اصلاح مجرم نسبت به لغو و یا کاهش مدت زمان مجازات تکمیلی وی اقدام کند. بنابراین لغو کردن مجازات تکمیلی و یا کاهش دادن این نوع مجازات مشروط به این است که نصف مدت مجازات تکمیلی گذشته باشد. باید توجه نمایید که لغو نمودن و یا کاهش دادن مجازات تکمیلی نیز از اختیارات دادگاه رسیدگی کننده میباشد، یعنی او می تواند حتی با حصول شرایط به شخص مجرم ارفاق نکنند.
مجازات تبعی
یکی دیگر از مجازات هایی که در قانون مجازات اسلامی بیان گردیده است مجازاتهای تبعی می باشند که به موجب ماده ۲۵ قانون مجازات اسلامی از این قرار است،” محکومیت قطعی کیفری در جرایم عمدی پس از اجرای حکم یا شمول مرور زمان در مدت زمان مقرر در این ماده محکوم را از حقوق اجتماعی به عنوان مجازات تبعی محروم می کند:
- الف- هفت سال، در محکومیت به مجازاتهای سالب حیات و حبس ابد از تاریخ توقف اجرای حکم اصلی.
- ب- سه سال، در محکومیت به قطع عضو و قصاص عضو در صورتی که دیه جنایت وارد شده بیش از نصف دیه مجنی علیه باشد، نفی بلد و حبس تا درجه ۴.
- پ- دوسال، در محکومیت به شلاق حدی، قصاص عضو در صورتی که دیه جنایت وارد شده نصف دیه مجنی علیه یا کمتر از آن باشد و حبس درجه ۵. …”
مجازات هایی که در این ماده ذکر کردید ازجمله مجازاتهای تبعی محسوب می شوند به این معنا که این مجازات ها برخی از جرایم خاص سنجاق شده‌اند و دادگاه ملزم است در صورتی که مجازات شخص از جمله مجازاتهایی باشد که بر اساس قانون دارای مجازات تبعی میباشد شخص محکوم را علاوه بر مجازات اصلی به مجازات تبعی نیز محکوم کند.
همان طور که در ماده نیز تصریح شده است مجازاتهای تبعی فقط در جرایم عمدی قابل اعمال است بنابراین کسی که مرتکب یک جرم غیر عمدی گردیده است هیچ گاه دارای مجازات تبعی نخواهد بود در حالی که ممکن است در جرایم غیر عمدی قاضی شخص را به مجازات تکمیلی محکوم نماید.
مبدا شروع مجازاتهای تبعی بعد از اجرای حکم یا شمول مرور زمان خواهد بود بنابراین زمان صدور حکم بدوی مجازاتهای تبعی محسوب نشده است با این حال به نظر می‌رسد با توجه به تبصره ۳ این ماده در موارد مذکور در ماده در زمان اجرای حکم نیز محکوم از حقوق اجتماعی محروم می گردد. تبصره ۳ ماده ۲۴ قانون مجازات اسلامی به این شرح است:” در عفو و آزادی مشروط اثر تبعی محکومیت پس از گذشت مدت های فوق از زمان عفو یا اتمام مدت آزادی مشروط رفع می شود محکوم در مدت زمان آزادی مشروط و همچنین در زمان اجرای حکم نیز از حقوق اجتماعی محروم می گردد”. منظور از عفو در تبصره این ماده عفو خاص یا همان عفو رهبری می باشد که لحظه شروع مجازات تبعی لحظه اعطای عفو تلقی می گردد لذا عفو نیز نمی تواند مجازات تبعی را ساقط نماید. در خصوص مجازات تبعی در آزادی مشروط نیز باید توجه نمود که اولاً شخص در طول مدت حبس و همچنین در مدت آزادی مشروط از حقوق اجتماعی محروم می باشد ثانیه زمانی که مدت آزادی مشروط تمام می شود زمان شروع مجازات تبعی یعنی به تناسب مورد آن سه سال یا دو سال از لحظه خاتمه آزادی مشروط خواهد بود.
بیشتر مطالعه کنید: شرایط تخفیف مجازات در حقوق ایران
خصوصیات مجازاتهای تبعی
- مجازاتهای تبعی اثر قهری مترتب بر محکومیت کیفری میباشند یعنی جنبه الزامی دارند و شخصی که مرتکب جرایم تصریحی در ماده ۲۴ شده باشد به صورت الزامی دارای مجازات تبعی نیز خواهد بود. در جرایم قابل گذشت زمانی که شاکی گذشت می نماید مجازات تبعی نیز از بین خواهد رفت و دیگر مجازات تبعی برای شخص اجرا نمی گردد این مورد تنها موردی است که مجازات تبعی اجرا نخواهد شد و می‌توان آن را استثنایی بر قهری بودن مجازات تبعی دانست.
- مجازاتهای تبعی هیچگاه در حکم قید نمی گردند.
- مبدا شروع مجازاتهای تبعی در صورتیکه اجرای مجازات اصلی خاتمه یافته باشد پس از خاتمه یافتن مجازات اصلی شروع خواهد شد و در صورتی که مجازات اصلی مشمول مرور زمان گردد زمان شروع مجازات تبعی لحظه شمول مرور زمان است، در خصوص مبدا های مجازات تبعی با یک استثنا مواجه خواهیم بود و آن نیز در خصوص مجازات های سلب حیات و حبس ابد می باشد که زمان شروع مجازاتهای تبعی در چنین جرایمی از لحظه توقف اجراء است.
- یکی دیگر از ویژگیهای مجازاتهای تبعی این است که علاوه بر برخی مجازاتهای حدی و قصاصی که در قانون تصریح گردیده است برخی از مجازاتهای تعزیری نیز دارای مجازاتهای تبعی می باشند. در این رابطه نکته‌ای که باید به آن اشاره نمود این است که صرفاً مجازاتهای تعزیری دارای مجازات تبعی می باشند که مجازات آنها حبس تعزیری باشد نه سایر مجازاتهای تعزیری. چرا که به موجب بند “ب” ماده ۲۴ حبس تعزیری تا درجه ۴ و بند “پ” ماده ۲۴ حبش تعزیری درجه ۵ را مشمول مجازات تبعی هستند. بنابراین در یک تقسیم بندی کلی می‌توان گفت که با توجه به ماده برای جرایم با این مجازاتها مجازات تبعی پیش‌بینی شده است: مجازات سلب حیات، حبس ابد، قطع عضو و قصاص عضو، نفی بلد، حبس درجه یک تا پنج و شلاق حدی.
- مدت زمان مجازاتهای تبعی حسب مورد ممکن است دو سال سه سال و یا هفت سال باشد.
- شخصی که به مجازاتهای تبعی محکوم می گردد دارای سابقه موثر کیفری دانسته شده است سابقه موثر کیفری یعنی اینکه محکومیت وی در سجل کیفری او و همچنین در گواهی های صادره قید می گردند.
- در صورتی که جرایم نامبرده توسط اطفال ارتکاب یابد فاقد آثار کیفری خواهد بود یعنی برای اطفال سابقه کیفری موثر محسوب نمی گردد.
مقایسه محکومیت تبعی با محکومیت تکمیلی
- مجازات تکمیلی بر خلاف مجازات تبعی حتماً و الزاماً باید در حکم قید گردد ولی مجازات تبعی در حکم نمی شود.
- مدت مجازات تکمیلی نهایتاً تا دو سال میباشد یعنی مدت زمانی که شخص ممکن است به مجازات تکمیلی محکوم گردد دو سال و یا کمتر از ۲ سال می باشد این در حالی است که مدت مجازات تبعی حسب مورد ممکن است ۷ سال یا ۳ سال و یا ۲ سال باشد. به این صورت که مواقعی که مجازات شخص از جمله مجازاتهای سالب حیات و حبس ابد می باشد مدت زمان مجازات تبعی هفت سال پیش بینی شده است و در صورتی که محکومیت شخص به قطع عضو یا قصاص عضو در صورتی که دیه جنایت وارد شده بیش از نصف دیه مجنی علیه باشد و یا محکومیت به نفع بلد و حبس تعزیری تا درجه۴ باشد، مدت زمان مجازات تبعی ۳ سال و در خصوص محکومیت به شلاق حدی و قصاص عضو در صورتی که دیه جنایت وارد شده نصف دیه مجنی علیه یا کمتر باشد و محکومیت به حبس تعزیری درجه پنج، مدت زمان مجازات تبعی ۲ سال قید شده است.
- مجازات تکمیلی در خصوص جرایم حدی و قصاص و تعزیرات ۱ تا ۶ اعمال می گردد در حالی که مجازات تبعی در خصوص مجازات سلب حیات، حبس ابد، قطع عضو و قصاص عضو، نفی بلد، حبس درجه ۱ تا ۵ و شلاق حدی میباشد.
- مجازات های تکمیلی به صورت اختیاری می باشند در حالیکه مجازاتهای تبعی الزامی هستند و در صورتی که شخص مرتکب جرایمی گردد که دارای مجازات تبعی میباشند حتماً این نوع مجازات بر روی اعمال خواهد شد.
انواع مجازاتهای تبعی
زمانی که شخصی به مجازات تبعی محکوم می‌گردد این به این معنی است که در زمان‌های مقرر شده و از حقوق اجتماعی محروم میباشد و محکومیت به مجازاتهای تبعی به معنی محرومیت از حقوق اجتماعی می باشد حال محرومیت از حقوق اجتماعی به موجب ماده ۲۶ قانون مجازات اسلامی شامل موارد زیر می باشد:
- حق داوطلب شدن در انتخابات ریاست جمهوری و مجلس خبرگان رهبری، مجلس شورای اسلامی و شوراهای اسلامی شهر و روستا به صورت دائمی از شخص سلب می گردد.
- همچنین شخصی که دارای سابقه محکومیت موثر کیفری میباشد یا به عبارت دیگر محکومیت مجازات تبعی را داشته باشد، به صورت دائمی و همیشگی نمیتواند به عضویت شورای نگهبان، مجمع تشخیص مصلحت نظام یا هیئت دولت و تصدی معاونت رئیس‌جمهور منتصب گردد.
- همچنین شخص به صورت دائمی از تصدی ریاست قوه قضاییه، دادستانی کل کشور، ریاست دیوان عالی کشور و ریاست دیوان عدالت اداری محروم می باشد.
- در مدت های مقرر در مجازات تبعی که فوقا به آن اشاره کردیم، شخص از حق انتخاب شدن یا عضویت در انجمن ها شوراها احزاب و جمعیت‌ها به موجب قانون یا با رای مردم، عضویت در هیئت های منصفه و امنا و شوراهای حل اختلاف، اشتغال به عنوان مدیر مسئول یا سردبیران رسانه های گروهی و جمعی یا اشتغال در کلیه دستگاه‌های حکومتی اعم از قوای سه گانه و سازمان‌ها و شرکت‌های وابسته به آن ها، صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، نیروهای مسلح و سایر نهادهای تحت نظر رهبری، شهرداری ها و موسسات مامور به خدمات عمومی و دستگاه‌های مستلزم تصریح یا ذکر نام برای شمول آنها بر قانون، اشتغال به عنوان وکیل دادگستری و تصدی دفاتر ثبت اسناد رسمی و ازدواج و طلاق و دفتریاری، انتخاب شدن به سمت قیم، امین، متولی، ناظر یا متصدی موقوفات عام، انتخاب شدن به سمت داوری یا کارشناسی در مراجع رسمی، استفاده از نشان های دولتی و عناوین افتخاری تاسیس اداره یا عضویت در هیئت مدیره شرکت های دولتی،تعاونی و خصوصی یا ثبت نام تجارتی یا موسسه آموزشی پژوهشی فرهنگی و علمی محروم می باشد.
همانطور که اشاره کردیم شخص محکوم به مجازاتهای تبعی دارای سابقه موثر کیفری می باشد و در مدت محکومیت در خصوص سه مورد اول، محرومیت وی دائمی میباشد یعنی حتی پس از سپری شدن ۷ یا ۳ و یا ۲ سال مدت محکومیت مجازات تبعی، او تا آخر عمر از آنها محروم میباشد ولی محرومیت های ذکر شده در مورد چهارم صرفاً در مدت زمان محکومیت تبعی شخص می باشد و پس از سپری شدن این مدت زمان، می تواند اعاده حیثیت نماید و پس از اعاده حیثیت آثار تبعی محکومیت وی زایل خواهد گردید.