نحوه گرفتن انواع مهریه (عندالمطالبه و عندالاستطاعه)

عقد در لغت یعنی گره، می­دانیم که برای گره زدن هر چیزی مثلاً طناب نیاز به دو سر طناب داریم تا بتوانیم آن دو را به هم گره بزنیم؛ بنابراین برای عقد نیاز به دو طرف داریم. حال گره ­ای که ایجاد شده ممکن است قابل باز شدن باشد، و البته گاهی اوقات ممکن است قابل بازشدن نباشد

بر این اساس، در عالم خارج نیز ممکن است عقد به دو صورت منعقد بشود، یعنی اگر آن عقد یا گره قابلیت باز شدن را داشته باشد، آن را عقد جایز می­ نامند مثل عقد وکالت که هرکدام از دو طرفِ عقد می­تواند آن را باز کند، یعنی می­توانند آن را برهم بزنند.

ولی اگر آن عقد یا گره قابلیت بازشدن را نداشته باشد، آن را عقد لازم می­نامند مثل عقد ازدواج (نکاح) که هیچکدام از دو طرف عقد نمی­تواند آن گره را باز کند یا به اصطلاح، عقد را برهم بزند.

بنابراین با توجه به توضیحات مطرح شده می­توان به زبان ساده گفت: عقد ازدواج یعنی گره زدنی که دو طرف داشته و این گره، قابل باز شدن نباشد.

مهریه چیست و انواع آن کدامند؟

مهریه یکی از مهمترین حقوق مالی زوجه است و چه زمانی که با هم زندگی می‌کنند و چه در هنگام جدا شدن می­تواند آن را از شوهرش مطالبه کند. مهریه پشتوانه مالی زن در زندگی مشترک تلقی می‌شود؛ لذا هر چیزی را که مالیت و ارزش مادی داشته باشد و اشخاص بتوانند مالک آن بشوند و بتوان برای آن قیمت گذاری کرد را می توان به عنوان مهریه تعیین نمود.

در قرآن کریم از مهریه با تعابیری چون: «صداق»، «اجر» و« فریضه»، یاد شده است، در زبان فارسی به آن «کابین» گفته می­شود.

طبق ماده ۱۰۷۸ قانون مدنی نیز «هر چیزی را که مالیت داشته و قابل تملّک نیز باشد می­توان مهر قرار داد».

حال با توجه به این توضیحات به سراغ انواع مهریه می­رویم و می­گوییم مهریه می­تواند به دو صورت باشد: «مَهرُ المُسَمّی» و «مَهرُ المِثل» و همچنین «مَهرُ المُتعَه». منظور از «مهر المسمی» همان چیزی است که دوطرف عقد راجع­ به آن توافق کرده و آن را در عقدنامه نوشته ­اند.

گاهی اوقات ممکن است که عقد ازدواج دائم بدون تعیین مهریه منعقد بشود که در این حالت اگر بعد از عقد و قبل از تراضی بر مقدار مهریه، بین زن و شوهر نزدیکی صورت بگیرد، به آن زن در اصطلاح «مهرالمثل» تعلق می­گیرد که در ماده ۱۰۸۷ قانون مدنی به این موضوع اشاره شده است.

پس منظور از «مهرالمثل» یعنی اینکه افرادی مثل آن زن از نظر زندگی خانوادگی و جایگاه اجتماعی و سطح زندگی و… دارای چه میزان مهریه هستند، همان مقدار مهریه را برای آن زن درنظر می­گیرند.

ماده ۱۰۹۱ قانون مدنی در این زمینه بیان می­دارد: «برای تعیین مهرالمثل باید حال زن از حیث شرافت‌خانوادگی و سایر صفات و وضعیت او نسبت به اماثل و اقران واقارب و همچنین معمول محل و غیره در نظر گرفته شود.» البته با توجه به قانون جدید حمایت از خانواده که میزان مهریه تا ۱۱۰ سکه را قابل وصول می داند، این موضوع دیگر کاربردی نخواهد داشت.

در مورد «مهر المتعه نیز باید گفت که در شرایط خاصی ممکن است این نوع مهریه به زن تعلق بگیرد که ماده ۱۰۹۳ قانون مدنی به آن اشاره کرده است: «هرگاه مهر در عقد ذکر نشده باشد و شوهر قبل از نزدیکی و تعیین مهر، زن خود را طلاق دهد، زن مستحق مهرالمتعه است و اگر بعد از آن طلاق دهد مستحق مهرالمثل خواهد بود.»

نکته­ ای که باید به آن توجه داشت این است که در این نوع مهریه بخلاف «مهر المثل» باید به مرد و شرایط او توجه شود.

ماده ۱۰۹۴ در این زمینه بیان می­دارد: «برای تعیین مهرالمتعه حال مرد از حیث غنا و فقر ملاحظه‌می‌شود.»

با توجه به توضیحات ذکر شده باید گفت که تقسیم­های ذکر شده براساس زمان تعیین مهریه یا بر اساس نوع عقد بوده است، ولی باید توجه داشت که تقسیم­ بندی­ های دیگری نیز ممکن است وجود داشته باشد، مثلاً تقسیم بندی بر اساس توافقی که طرفین نسبت به زمان دریافت و پرداخت مهریه انجام می­دهند. بر این اساس انواع مهریه به دو دسته «عند المطالبه» و «عند الاستطاعه» تقسیم می‌شود.

آیا تعیین مهریه در زمان عقد ازدواج ضروری می­باشد؟

هر عقدی باید دارای یکسری شرایطی باشد تا عقد به صورت صحیح منعقد بشود، یعنی لازم است این شرایط در تمام عقدها رعایت شود. ماده ۱۹۰ قانون مدنی در این زمینه بیان می­دارد؛ برای صحت هر معامله ‌شرایط ذیل اساسی است‌:

1. قصد طرفین و رضای آنها
2. اهلیت طرفین‌
3. موضوع معین که مورد معامله باشد
4. مشروعیت جهت معامله‌

بنابراین هرعقدی در ابتدا باید دارای این شرایط باشد، اگر این شرایط را داشت، سپس باید به بررسی شرایط اختصاصی آن عقد بپردازیم؛ زیرا هر عقدی ممکن است دارای شرایط اختصاصی نیز باشد.

در مورد عقد ازدواج (نکاح) نیز باید بگوییم که که علاوه بر شرایط ذکر شده در ماده ۱۹۰ قانون مدنی باید دارای شرایط ذکر شده در مواد ۱۰۶۲ تا ۱۰۷۰ قانون مدنی نیز باشد تا بتوانیم بگوییم این عقد به صورت کامل بسته شده و هرگز قابل باز شدن نمی­باشد.

با توجه به ماده ۱۱۰۲ قانون مدنی که بیان می­دارد: « همین که نکاح بطور صحت واقع شد روابط زوجیت بین‌طرفین‌ موجود و حقوق و تکالیف‌ زوجین‌ در مقابل‌ همدیگر برقرار می‌شود.» که از جمله این حقوق، حق مهریه می­باشد. پس لازم است ابتدا عقد به صورت صحیح و کامل منعقد شود تا زن، حق گرفتن مهریه را پیدا کند.

ماده ۱۰۸۲ در این زمینه بیان می­دارد: «به مجرد عقد، زن مالک مهر می‌شود و می‌تواند هر نوع‌ تصرفی که بخواهد در آن بنماید.» بنابراین یکی از حقوق مالی زن، مهریه است که به موجب عقد ازدواجی که به طور صحیح واقع شده باشد، به وی تعلق می گیرد یعنی زن مالک مهریه می شود و می­تواند هر زمان که بخواهد آن را مطالبه کند.

قبل از بحث راجع­ به انواع مهریه، لازم است نسبت به انواع عقد ازدواج (نکاح) شناخت پیدا کنیم.

عقد ازدواج ممکن است به صورت دائم یا موقت بسته شود. این دو نوع عقد در چند مورد با یکدیگر فرق دارند که در مواد ۱۰۷۵ تا ۱۰۷۷ قانون مدنی به شرایط عقد ازدواج موقت اشاره شده است، یعنی حتماً باید این شرایط رعایت شود تا عقد ازدواج موقت صحیح باشد.

این شرایط عبارتند از:

• ماده ۱۰۷۵ـ نکاح وقتی منقطع است که برای مدت معینی واقع شده‌باشد.
• ماده ۱۰۷۶ ـ مدت نکاح منقطع باید کاملا معین شود.
• ماده ۱۰۷۷ ـ در نکاح منقطع احکام راجع به وراثت زن و به مهر او همان است که در باب ارث و در فصل آتی مقرر شده است‌.

بنابراین نکته مهم در مورد عقد ازدواج موقت این است که حتماً باید در زمان عقد، مدت و مهریه مشخص باشد.

در مورد لزوم تعیین مهریه در ازدواج موقت ماده ۱۰۹۵ بیان می­دارد: «در نکاح منقطع عدم مهر در عقد موجب بطلان است‌.»

بنابراین با توجه به این موضوع وقتی سراغ عقد ازدواج دائم می­رویم متوجه خواهیم شد که در این عقد، نیاز نیست که حتماً زمان، تعیین شود چون دائمی می­باشد، همچنین لزومی ندارد که مهریه تعیین بشود، یعنی تعیین مهریه در ازدواج دائم در زمان عقد هیچ ضرورتی ندارد؛ بنابراین عقد ازدواج دائم را می­توان بدون تعیین مهریه نیز منعقد کرد.

ماده ۱۰۸۷ قانون مدنی در این زمینه بیان می­دارد: «اگر در نکاح دائم مهر ذکر نشده یا عدم مهر شرط شده باشد نکاح صحیح است و طرفین می‌توانند بعد از عقد مهر را به تراضی‌ معین کنند و اگر قبل از تراضی بر مهر معین‌، بین آنها نزدیکی واقع‌شود زوجه مستحق مهرالمثل خواهد بود.»

تفاوت مهریه از نظر دریافت چیست؟ (عندالمطالبه بودن یا عند الاستطاعه بودن)

همانگونه که اشاره شده است، اگر طرفین (یعنی زن و شوهر) در زمان عقد ازدواج (چه دائم و چه موقت) توافق کنند که هر زمانی که شوهر، توانایی پرداخت مهریه را پیدا کرد، مهریه زن را به او پرداخت کند، در این حالت در عقدنامه «عند الاستطاعه» ذکر خواهد شد.

ولی اگر پرداخت مهریه، منوط به اراده زن باشد، یعنی هر زمانی که زن، اراده کرد بتواند مهریه را از شوهرش مطالبه کند، در این حالت در عقدنامه «عند المطالبه» ذکر خواهد شد.

حال با توجه به آنچه که در عقدنامه ذکر شده است باید گفت، اگر در عقدنامه «عند الاستطاعه» ذکر شده باشد، اگر شوهر دارای وضع مالی مناسبی نباشد، زن نمی­تواند تقاضای مهریه بکند؛ بلکه باید صبر کند تا حال و اوضاع مادی و اقتصادی شوهرش خوب بشود سپس تقاضای مهریه بکند.

البته این بدان معنا نیست که زن اصلاً نتواند اقدامی در جهت دریافت مهریه انجام بدهد، بلکه می­تواند با تقدیم دادخواستِ مطالبه مهریه، از شوهرش مطالبه مهریه بکند؛ ولی چون در عقدنامه «عند الاستطاعه» ذکر شده بود، بنابراین نمی­تواند اقدامات اجرایی مانندجلب و زندانی کردن شوهرش را انجام بدهد؛ مگر اینکه برای دادگاه ثابت کند که شوهرش دارای توانایی مالی هست و از پرداخت مهریه خودداری می­کند

مبنای این نوع مهریه در این است که چون  زن در روز اول پذیرفته بود که شوهرش دارای توانایی مالی نیست؛ لذا الان که می­خواهد برای گرفتن مهریه اقدام کند، اثبات توانایی مالی شوهر، بر عهده زن خواهد بود.

اما در صورتی که در عقدنامه «عند المطالبه» ذکر شده باشد، در این حالت هر زمانی که زن اراده بکند حتی اگر شوهر، توانایی مالی نداشت می­تواند از شوهرش بخواهد به هر طریق ممکن مهریه او را پرداخت کند.

پس چون در این حالت زن بناء را توانایی مالی شوهر قرار داده بود، بنابراین هر زمان که اراده کند می­تواند برای گرفتن مهریه اقدام کند و اگر شوهر ادعای عدم توانایی در پرداخت مهریه را داشته باشد، بار اثبات عدم توانایی برعهده شوهر خواهد بود، یعنی شوهر باید به دادگاه ثابت کند که توانایی مالی برای پرداخت مهریه را ندارد (یعنی شوهر باید إعسار از پرداخت مهریه خودش را به دادگاه ثابت کند).

البته با توجه به قانون جدید حمایت از خانواده، که در صورت ادعای إعسار (ناتوانی مالی) از طرف شوهر، دیگر لزومی ندارد که طرف را جلب  یا زندانی کنند؛ لذا در عمل می­بینیم که نوشتن عبارت «عند المطالبه» یا «عند الاستطاعه» در عقدنامه نمی­تواند تاثیر زیادی در روند جلب و زندانی شدن افراد در جهت پرداخت مهریه داشته باشد؛ مگر جهت اثبات توانایی یا عدم توانایی شوهر در پرداخت مهریه.

بنابراین تنها زمانی که زن می­تواند نسبت به جلب و زندانی کردن شوهر از بابت مهریه اقدام کند که، یا شوهر مال داشته باشد و از پرداخت مهریه خودداری کند که در این حالت زن می­تواند با دادن دادخواستی از دادگاه بخواهد که نسبت به توقیف اموال او اقدام کنند، یا اینکه بعد از اینکه إعسار (عدم توانایی مالی) شوهر برای دادگاه ثابت شد و دادگاه نسبت به تقسیط مهریه اقدام کرد، اگر شوهر به هر دلیلی نسبت به پرداخت اقساط کوتاهی کند؛ در این حالت زن می­تواند نسبت به جلب و زندانی کردن شوهر برای دریافت مهریه اقدام کند. پس می­بینیم که عبارت «عند المطالبه» یا «عند الاستطاعه» نمی­تواند کاربرد عملی زیادی داشته باشد.

زندانی شدن مرد در ندادن مهریه عند المطالبه یا عند الاستطاعه

ماده ۲۲ قانون حمایت از قانواده که بیان می­دارد: «هرگاه مهریه در زمان وقوع عقد تا یکصد و ده سکّه تمام بهارآزادی یا معادل آن باشد، وصول آن مشمول مقررات ماده(۲) قانون اجرای محکومیت‌های مالی است.

چنانچه مهریه، بیشتر از این میزان باشد در خصوص مازاد، فقط ملائت زوج ملاک پرداخت است. رعایت مقررات مربوط به محاسبه مهریه به نرخ روز کماکان الزامی است.» طبق این ماده اگر میزان مهریه تا ۱۱۰ سکه بهار آزادی باشد، اصل بر این است که شوهر دارای توانایی پرداخت مهریه می­باشد پس در این حالت نوشتن عبارت «عند المطالبه» در عقدنامه ضرورتی نخواهد داشت.

لذا شوهر باید عدم توانایی مالی (إعسار) خودش را تا یک ماه بعد از صدور اجرائیه توسط دادگاه، برای دادگاه ثابت کند که در این حالت امکان جلب او وجود ندارد؛ مگر اینکه در عقدنامه «عند الاستطاعه» نوشته شده باشد که در این حالت زن باید برای دادگاه ثابت کند که شوهرش توانایی پرداخت مهریه را دارد، پس اگر شوهر مالی نداشته باشد و دادخواست إعسار هم نداده باشد، مهریه فقط تا ۱۱۰ سکه تمام بهار آزادی یا معادل قیمت آن ضمانت اجرای جلب دارد به بیان دیگر نپرداختن مهریه تا میزان ۱۱۰ سکه مواجه با جلب خواهد بود.

اما اگر میزان مهریه بیشتر از ۱۱۰ سکه بهار آزادی باشد، و مرد به صورت یکجا و یا قسطی ۱۱۰ سکه را پرداخت نماید و بقیه مهریه را پرداخت نکند، امکان جلب و زندانی کردن او میسر نمی­باشد، ولی اگر زن بتواند مالی از او به دادگاه معرفی کند می­تواند باقی مانده مهریه را وصول نماید.

بنابراین زن برای وصول مهر بیش از ۱۱۰ سکه بهار آزادی، نمی­تواند حکم حبس همسرش را از دادگاه درخواست نماید و همچنین دستور جلب زوج نیز صادر نخواهد شد.

روش­های دریافت مهریه از نظر عملی کدامند؟

برای دریافت مهریه چه «عندالمطالبه» باشد یا «عندالاستطاعه» می­توان به روش­های زیر عمل کرد:

در ابتدا بهتر است زن با شوهرش صحبت کند و از او درخواست مهریه کند، سپس اگر قبول نکرد، می­تواند با مراجعه به دفاتر خدمات الکترونیک قضایی اقدام به ارسال اظهارنامه کند. در مرحله بعد می­توان از طریق همین دفاتر خدمات الکترونیک قضایی اقدام به تقدیم دادخواستی مبنی بر مطالبه مهریه به دادگاه خانواده کرد.

البته باید برای تعداد سکه­ هایی که مطالبه کرده، هزینه دادرسی پرداخت کند یعنی تمبر باطل کند. یعنی در دفاتر خدمات الکترونیک قضایی اگر خانمی مطالبه ۱۰ سکه بهار آزادی داشته باشد، باید بنابر نرخ روزِ سکه، تمبر باطل کند ‌سپس دادخواست او ثبت شده و وارد قوه قضاییه خواهد شد.

اشکالی که این روش دارد این است که برخی خانم ها قدرت مالی ندارند و فشار زیادی بر آنان وارد شده و حالا که می‌خواهند مهریه خود را مطالبه کنند هزینه دادرسی را ندارند. در طی بخشنامه­ ای که در ۲۱مرداد۹۴ به واحد های قضایی در سراسر کشور به عنوان یکنواخت­ سازی در أخذ هزینه دادرسی آمده است، ذکر شده که خانم­ ها باید هزینه‌ های دادرسی را  پرداخت کنند سپس پرونده آنها وارد دادگاه بشود.

در این حالت زن می­تواند همراه با دادخواست مطالبه مهریه، دادخواستی به نام إعسار در پرداخت هزینه دادرسی هم بدهد. البته باید توجه داشت چون روند رسیدگی به دادخواست إعسار ممکن است طول بکشد، لذا زمان مطالبه مهریه آنها نیز طولانی خواهد شد.

البته راه حل دیگری نیز وجود دارد یعنی از آنجایی که سند ازدواج دائم (عقدنامه)  یک سند رسمی می­باشد می­توان به واحد اجرای ثبتِ آن محلی که عقد ازدواج را ثبت کرده مراجعه کرده و درخواست صدور اجرائیه جهت توقیف اموال شوهر نمود. باید توجه داشت که این روش ممکن است نسبت به روش قبلی، هزینه بیشتری را دربرداشته باشد.