تابعیت رابطه‌ای است بین فرد و یک دولت که براساس آن، دولت متبوع باید از شخص تبعه حمایت کند. چنین رابطه‌ای، شخص تبعه را مطمئن می‌سازد که در رفتار و داد و ستد با کشورهای خارجی و اتباع بیگانه، در صورت لزوم از حمایت سیاسی دولت متبوع خود، بهره مند خواهد شد.
برخی دیگر نیز در تعریف آن گفته اند: تابعیت یعنی تعلق حقوقی، سیاسی و معنوی شخص به یک دولت معین. این تعلق ممکن است به دو روش به دست بیاید که در متن زیر به شرح آن خواهیم پرداخت.
انواع تابعیت
- ممکن است تابعیت افراد از ابتدای تولد، توسط دولت به وی تحمیل می شود؛ لذا اشخاص باید آن را قبول کنند و تنها در موارد خاصی امکان عدم قبول آن وجود دارد. این نوع تابعیت را «تابعیت اصلی» یا «تابعیت مبدأ» می نامند.
- گاهی اوقات نیز اشخاص می توانند از یک دولت درخواست تابعیت کنند، در این حالت قبول این درخواست از طرف دولت اعطا کننده تابعیت، منوط به شرایطی است که آن دولت تعیین می کند. این نوع تابعیت را «تابعیت اکتسابی» می نامند.
نکته ای که در اینجا باید به آن توجه داشت این است که در صورت وجود تمامی این شرایط، هیچ حقی برای اشخاص جهت کسب تابعیت ایجاد نخواهد شد؛ زیرا دولت‌ها در انتخاب افراد تبعه خود آزادی کامل دارند.
هر دولتی میتواند در اعطای تابعیت به افراد بیگانه کاملا تبعیض‌آمیز عمل کند؛ هرچند در بسیاری از موارد سازمان‌ها و نهادهای مدافع حقوق بشر به موارد تبعیض آمیز اعتراض میکنند.
تابعیت با اقامت متفاوت است
حق اقامت یعنی به دلیل اینکه محل سکونت و فعالیت شخص به طور موقت یا دائم در یک کشور دیگری است یعنی این شخص مقیم آن کشور است؛ لذا به شخص حق اقامت در آن کشور داده میشود، چنین شخصی هیچگونه رابطه سیاسی یا حقوقی با آن کشور ندارد.
تابعیت در مقایسه با اقامت مزایای بیشتری را در اختیار اشخاص قرار می‌‌دهد که البته این مزایا با توجه به قوانین هر کشور متفاوت است. مثلاً کشورهایی که بر اساس سیستم خاک عمل می کنند مزایایی که به تبعه خود می دهند را برای افراد مقیم نیز در نظر میگیرند.
معمولاً کسی که اقامت دائم دارد پس از یک دوره اقامت معمولاً ۵ سال در آن کشور میتواند طبق قانون، درخواست تابعیت آن کشور را کند. البته این موضوع با توجه به قوانین هر کشور ممکن است متفاوت باشد.
اصول مربوط به کسب تابعیت اصلی کدامند؟
برای کسب تابعیت اصلی دو شیوه در جهان متداول است که عبارت اند از:
- أصل خون
- أصل خاک
اگر تابعیت افراد بر مبنای تابعیت والدین آنان مشخص شود از أصل خون، و اگر بر مبنای محل تولد آنان مشخص شود از أصل خاک استفاده شده است.
بیشتر بخوانید: لاتاری چیست و آیا ثبت نام آن غیر قانونی است؟
به تابعیتی که از طریق أصل خون به دست میآید «تابعیت نسبی» و به تابعیتی که از طریق أصل خاک به دست میآید «تابعیت أرض» گفته میشود. مزیتی که سیستم خاک نسبت به سیستم خون دارد این است که منجر به بیتابعیتی نخواهد شد.
سیستم کسب تابعیت در ایران به چه صورتی است یا به عبارتی دیگر، اتباع ایرانی شامل چه کسانی میشود؟
براساس قوانین مربوط به تابعیت در کشور ما قانونگذار برای اعطای تابعیت اصلی ایرانی به اشخاص، در ابتدا اصل خون را مورد توجه قرار داده و در بعضی از موارد اصل خاک را با شرایطی پذیرفته و در خصوص بسیاری از مسائل سکوت کرده است.
قانونگذار در ماده ۹۷۶ قانون مدنی تبعه ایران را بدین صورت برشمرده است:
«اشخاص ذیل تبعه ایران محسوب میشوند:
- کلیه ساکنین ایران به‌استثنای اشخاصی که تبعیت خارجی‌آنها مسلم باشد، تبعیت خارجی کسانی مسلم است که مدارک تابعیت آنها مورد اعتراض دولت ایران نباشد؛ در این فقره دقیقاً مشخص نیست که قانونگذار از سیستم خاک پیروی کرده یا از سیستم خون.
- کسانی که پدر آنها ایرانی است اعم از اینکه در ایران یا درخارجه متولد شده باشند؛ در این فقره از سیستم خون پیروی کرده است.
- کسانی که در ایران متولد شده و پدر و مادر آنان غیرمعلوم باشند؛ در این فقره از سیستم خاک پیروی کرده است
- کسانی که در ایران از پدر و مادر خارجی که یکی از آنها درایران متولد شده به‌وجود آمده‌اند؛ در این فقره از سیستم خاک پیروی کرده است.
- کسانی که در ایران از پدری که تبعه خارجه است به‌وجود آمده و بلافاصله پس از رسیدن به هجده سال تمام لااقل یک سال دیگر در ایران اقامت کرده باشند والا قبول شدن آنها به تابعیت ایران برطبق مقرراتی خواهد بود که مطابق قانون برای تحصیل تابعیت ایران مقرر است؛ در این فقره از سیستم خاک پیروی کرده است.
- هر زن تبعه خارجی که شوهر ایرانی اختیار کند؛ در این فقره از سیستم اکتسابی (اجباری) پیروی کرده است.
- هر تبعه خارجی که تابعیت ایران را تحصیل کرده باشد. در این فقره از سیستم اکتسابی (اختیاری) پیروی کرده است.
تبصره ـ اطفال متولد از نمایندگان سیاسی و قنسولی خارجه مشمول فقره ۴ و ۵ نخواهند بود.»
در مورد کسانی که براساس بند ۴ این قانون در ایران متولد شده باشند نیز در ماده ۹۷۷ همین قانون بیان میدارد:
- «الف ـ هرگاه اشخاص مذکور در بند ۴ ماده ۹۷۶ پس از رسیدن به سن ۱۸ سال تمام بخواهند تابعیت پدر خود را قبول کنند باید ظرف یک سال درخواست کتبی به ضمیمه تصدیق دولت متبوع پدرشان دایر به اینکه آنها را تبعه خود خواهد شناخت به وزارت امور خارجه تسلیم نمایند.
- ب ـ هرگاه اشخاص مذکور در بند ۵ ماده ۹۷۶ پس از رسیدن به سن ۱۸ سال تمام بخواهند به تابعیت پدر خود باقی بمانند باید ظرف یک سال درخواست کتبی به ضمیمه تصدیق دولت متبوع پدرشان دایر به اینکه آنها را تبعه خود خواهد شناخت به وزارت امور خارجه تسلیم نمایند.»
مجازات کسب تابعیت غیر قانونی
«ماده ۹۸۹ ـ هر تبعه ایرانی که بدون رعایت مقررات قانونی بعد از تاریخ ۱۲۸۰ شمسی تابعیت خارجی تحصیل کرده باشد تبعیت خارجی او کأن لم یکن بوده و تبعه ایران شناخته میشود، ولی در عین حال کلیه اموال غیر منقوله او با نظارت مدعی‌العموم محل به فروش رسیده و پس از وضع مخارج فروش، قیمت آن به او داده خواهد شد و به علاوه از اشتغال به وزارت و معاونت وزارت و عضویت مجالس مقننه و انجمنهای ایالتی و ولایتی و بلدی و هرگونه مشاغل دولتی محروم خواهد بود.
بیشتر بخوانید: مراحل و شرایط اخذ پاسپورت
تبصره ـ هیات وزیران میتواند بنا به مصالحی به پیشنهاد وزارت امورخارجه تابعیت خارجی مشمولین این ماده را به رسمیت بشناسد.
به این گونه اشخاص با موافقت وزارت امورخارجه اجازه ورود به ایران یا اقامت می‌توان داد.»
شرایط کسب تابعیت ایران برای سایر افراد چگونه است؟
در زمینه کسب تابعیت جمهوری اسلامی ایران اصل ۴۲ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در این زمینه بیان می دارد:
«اتباع خارجه میتوانند در حدود قوانین به تابعیت ایران در آیند و سلب تابعیت اینگونه اشخاص در صورتی ممکن است که دولت دیگری تابعیت آنها را بپذیرد یا خود آنها درخواست کنند.»
قانونگذار در مواد ۹۷۹ و ۹۸۰ قانون مدنی برای افرادی که دارای تابعیت ایران نیستند ولی تمایل به کسب تابعیت ایران دارند، شرایطی را مقرر کرده که در صورت داشتن این شرایط میتوانند تابعیت ایران را کسب کنند.
ماده ۹۷۹ ـ اشخاصی که دارای شرایط ذیل باشند میتوانند تابعیت‌ایران را تحصیل کنند:
- به سن هجده سال تمام رسیده باشند؛
- پنج سال اعم از متوالی یا متناوب در ایران ساکن بوده باشند؛
- فراری از خدمت نظامی نباشند؛
- در هیچ مملکتی به جنحه مهم یا جنایت غیر سیاسی محکوم نشده باشند.
- در مورد فقره دوم این ماده مدت اقامت در خارج برای خدمت‌دولت ایران در حکم اقامت در خاک ایران است.
«ماده ۹۸۰ ـ کسانی که به امور عام‌المنفعه ایران خدمت یا مساعدت شایانی کرده باشند و همچنین اشخاصی که دارای عیال ایرانی هستند و از او اولاد دارند و یا دارای مقامات عالی علمی و متخصص در امور عام المنفعه می‌باشند و تقاضای ورود به تابعیت دولت جمهوری اسلامی ایران را می‌نمایند در صورتیکه دولت ورود آنها را به تابعیت دولت جمهوری اسلامی ایران صلاح بداند بدون رعایت شرط اقامت ممکن است با تصویب هیات وزیران به تابعیت ایران قبول شوند.»
- در مورد این تابعیت اکتسابی باید توجه داشت که این اشخاص از یکسری مشاغل محروم خواهند بود. ماده ۹۸۲ در این زمینه بیان میدارد: «اشخاصی که تحصیل تابعیت ایرانی نموده یا بنمایند از کلیه حقوقی که برای ایرانیان مقرر است بهره‌مند میشوند؛
لیکن‌نمی‌توانند به مقامات ذیل نائل گردند:
- ریاست جمهوری و معاونین او.
- عضویت در شورای نگهبان و ریاست قوه قضائیه.
- وزارت و کفالت وزارت و استانداری و فرمانداری.
- عضویت در مجلس شورای اسلامی.
- عضویت شوراهای استان و شهرستان و شهر.
- استخدام در وزارت امور خارجه و نیز احراز هرگونه پست و ماموریت سیاسی.
- قضاوت.
- عالی‌ترین رده فرماندهی در ارتش و سپاه و نیروی انتظامی.
- تصدی پستهای مهم اطلاعاتی و امنیتی.»
شرایط ترک تابعیت ایران چیست؟ آیا این امکان رجوع وجود دارد؟
قانونگذار برای افرادی که به هر دلیلی نمی خواهند تابعیت ایران را داشته باشند نیز شرایطی مقرر کرده است، ماده ۹۸۸ قانون مدنی در این زمینه بیان میدارد:
اتباع ایران نمی‌توانند تبعیت خود را ترک کنند مگر به شرایط ذیل:
- به سن ۲۵ سال تمام رسیده باشند.
- هیات وزراء خروج از تابعیت آنان را اجازه دهد.
- قبلاً تعهد نمایند که در ظرف یک‌سال از تاریخ ترک تابعیت، حقوق خود را بر اموال غیرمنقول که در ایران دارا می‌باشند و یا ممکن است بالوراثه دارا شوند ولو قوانین ایران اجازه تملک آن را به‌اتباع خارجه بدهد به نحوی از انحاء به اتباع ایرانی منتقل کنند.
زوجه و اطفال کسی که بر طبق این ماده ترک تابعیت می‌نمایند اعم از اینکه اطفال مزبور صغیر یا کبیر باشند از تبعیت ایرانی خارج نمی‌گردند؛ مگر اینکه اجازه هیات وزراء شامل آنها هم باشد. - خدمت تحت‌السلاح خود را انجام داده باشند.
تبصره الف ـ کسانی که بر طبق این ماده مبادرت به تقاضای ترک تابعیت ایران و قبول تابعیت خارجی می‌نمایند علاوه بر اجرای مقرراتی که ضمن بند (۳) از این ماده درباره آنان مقرر است باید ظرف مدت سه ماه از تاریخ صدور سند ترک تابعیت، از ایران خارج شوند چنانچه ظرف مدت مزبور خارج نشوند مقامات صالحه، امر به اخراج آنها و فروش اموالشان صادر خواهند نمود و تمدید مهلت مقرره فوق حداکثر تا یک سال موکول به موافقت وزارت امور خارجه می‌باشد.
تبصره ب ـ هیات وزیران میتواند ضمن تصویب ترک تابعیت زن ایرانی بی‌شوهر، ترک تابعیت فرزندان او را نیز که فاقد پدر و جد پدری هستند و کمتر از ۱۸ سال تمام دارند و یا به جهات دیگری محجورند، اجازه دهد. فرزندان زن مذکور نیز که به سن ۲۵ سال تمام نرسیده باشند میتوانند به تابعیت از درخواست مادر، تقاضای ترک تابعیت نمایند.
در مورد امکان رجوع به تابعیت ایران ماده ۹۹۰ قانون مدنی بیان میدارد:
«از اتباع ایران کسی که خود یا پدرشان موافق مقررات، تبدیل تابعیت کرده باشند و بخواهند به تبعیت اصلیه خود رجوع نمایند به مجرد درخواست به تابعیت ایران قبول خواهند شد؛ مگر آن که دولت تابعیت آنها را صلاح نداند.»
نتیجه گیری مبحث تابعیت
تابعیت در کشور های مختلف جهان از دو سیستم خاک یا خون تبعیت می نماید. در سیستم ایران طبق ماده ۹۷۶ قانون مدنی سیستم تابعیتی ترکیبی است به این معنا که هم متولدین در ایران با رعایت شرایطی مشمول تابعیت ایران خواهند شد هم در صورتی که والدین ایرانی داشته باشند.
تابعیت ایرانی با رعایت شرایط سنی و گذراندن زندگی در ایران و عدم محکوم شدن به جرایم جنحه و فراری نبودن از خدمت قابل کسب است.
سوالات مبحث تابعیت
- آیا همه کسانی که در یک سرزمینی متولد میشوند، تبعه آنجا به حساب می آیند؟
بستگی به سیستم تابعیت آن کشور دارد، یعنی در برخی از کشورهایی که براساس سیستم خاک عمل می کنند، متولد شدن در آن سرزمین موجب کسب تابعیت خواهد شد، ولی در کشورهایی که بر اساس سیستم خون عمل میکنند، متولد شدن در آن سرزمین موجب کسب تابعیت نخواهد شد.
- سیستم اعطای تابعیت در ایران چگونه است؟
قانونگذار برای اعطای تابعیت از هر دو روش سیستم خاک و سیستم خون استفاده کرده است.
- آیا تغییر تابعیت امکان دارد؟
بلع، با توجه به شرایطی امکان تغییر تابعیت برای افراد وجود دارد.
- آیا شخصی که تابعیت خود را تغییر داده، دوباره میتواند به تابعیت قبلی اش رجوع کند؟
بله، با شرایطی امکان رجوع نیز وجود دارد.
- آیا یک شخص میتواند دو تابعیت داشته باشد؟
گرچند از نظر قوانین بین الملل چنین امکانی وجود ندارد، ولی بسیاری از اشخاص ممکن است دو تابعیتی باشند؛ لذا هر کدام از کشورهایی که به این شخص تابعیت داده اند، میتوانند از این شخص سلب تابعیت کنند یا اینکه او را مختار کنند که از بین این دو تابعیت، یکی را برگزیند.
- آیا یک شخص، بدون تابعیت میتواند باشد؟
نداشتن هیچگونه تابعیت نیز خلاف مقررات و اصول بین الملل می باشد؛ زیرا در عرصه بین المللی نباید هیچ شخص بی دفاعی وجود داشته باشد؛ ولی ممکن است اشخاصی باشند که تابعیت هیچ کشوری را نداشته باشند که در اصطلاح آنها را «آپاتری» مینامند.
