کلمات شاید به نظر ساده برسند اما بار معنایی کلمات می تواند تاثیر بسزایی در سرنوشت و روان افراد بگذارد. این مفهوم زمانی نمود خارجی پیدا می کند که قرار است ما عنوانی را به فردی نسبت دهیم یا او را قضاوت کنیم. از همین رو، باید بدانیم که کلمات را در جایگاه درست و در معنای صحیح استفاده می کنیم.
یکی از این کلمات مهم مجرم یا عنوانی است که فردی را مجرم تلقی می کند.
لذا برای آشنایی بیشتر با کلمه ای مجرم و شخصی که صرفا مظنون به ارتکاب جرم است، باید با معنای دقیق و بار حقوقی آن آشنا شد.
در این نوشتار در خصوص معنای دقیق مجرم و انواع جرم مطالبی ارائه خواهد شد.
تعریف مجرم
برای تعریف مجرم مناسب است که با معنای جرم آشنا شویم.
ماده ی ۲ قانون مجازات اسلامی اشعار دارد:
هر رفتاری اعم از فعل یا ترک فعل که در قانون برای آن مجازات تعیین شده است جرم محسوب می شود.
بر اساس این تعریف می توان اذعان داشت:
هر شخصی رفتاری اعم از فعل یا ترک فعل انجام دهد که در قانون برای آن مجازات تعیین شده است، مجرم محسوب می شود.
هیچ شخصی را نمی توان مجازات کرد مگر بموجب قانونی که قبل از ارتکاب فعل و عمل مورد اتهام نافذ و عمل انجام شده را جرم شناخته باشد.
به طور واضح تر هر عملی که در مخالفت از احکام قانون انجام شود جرم است و هر فاعلی که عمل خلاف قانون را انجام دهد مجرم است و مجازاتی که قانون آن را برای مجرم تقدیر و تعیین کرده است (جزا) است.
اکنون با یک تامل کوتاه در حال موجودیت جرم و مجرم به وضوح در می یابیم که مجرم در مقابل عمل خلاف قانون خود مستوجب جزای پیش بینی شده در قانون می باشد.
عناصر تشکیل دهنده ی جرم
به طور کلی جرم از سه عنصر تشکیل می شود که شامل:
- عنصر قانونی.
- عنصر مادی.
- عنصر روانی است.
در این بخش به تفصیل توضیح داده می شود.
- عنصر قانونی:
در قانون کشور ایران با توجه به اینکه مجازاتها باید از قانون نوشته شده انجام پذیرد، بدین واسطه رفتار های صورت گرفته توسط فرد باید جرم انگاری شود. لذا این مهم جز عناصر اصلی و اولین شرط تشکیل جرم می باشد که به آن عنصر قانونی گفته می شود.
عنصر قانونی بدوا در ماده ۲ قانون مجازات اسلامی بدین شکل معرفی می شود:
هر رفتاری اعم از فعل یا ترک فعل که در قانون برای آن مجازات تعیین شده است جرم محسوب می شود.
با توجه به تعریف فوق الذکر، عنصر قانونی برای یک قاضی و دادستان در حین صدور جکم یا صدور قرار مجرمیت اصلی حیاتی محسوب می شود و هیچ مقام قضایی اجازه ندارد فعل یا ترک فعلی که در قانون نص صریح ندارد را به طور اختیاری مجازات تعیین کند.
لازم به ذکر است که عنصر قانونی بیشتر در کشورهایی با نظام رومی ژرمن یعنی قانون نوشته شده دارند قابل اجرا است.
در کشورهایی با نظام کامن لا (قانون نانوشته) شرایط عنصر قانون به نحو دیگری اجرا می شود.
- عنصر مادی:
جرم زمانی محقق می شود که دارای برخی حالات و رفتار های مشخص و مرتبط به جرم را دارا باشد. لذا تا زمانی که رفتاری نمود بیرونی نداشته باشد و صرفا در تفکرات فرد باشد جرم صورت نگرفته است و از همین رو اثبات مجرمیت اشخاص منوط بر ورود به عملیات اجرایی جرم می باشد و انگیزه صرف هیچ گاه جرم محسوب نمی شود.
عنصر مادی در حقیقت همان حالات و رفتارهایی است که یک جرم را تشکیل می دهد و آن افعال یا حتی ترک فعلها منجر به بروز اعمال مجرمانه می شوند.
عنصر مادی جرم متشکل از سه رکن است که عبارتند از:
الف) رفتار: رفتار در سه حالت قابل تصور است:
- فعل: هر رفتار و اعمالی که از طرف فاعل جرم به عنوان فعل مثبت انجام پذیرد مثل جعل یا خیانت در امانت فروش مال غیر.
- ترک فعل: امتناع از انجام عملی که این خودداری، منجر به بروز جرم می شود و قانونگذار این ترک فعل را جرم انگاری نماید. زمانی که پرستار آمپول مهمی را به بیمار تزریق نکند و منجر به کشته شدن بیمار شود، ترک انفاق
- فعل ناشی از ترک فعل
ب) حالت: جدای از اینکه رفتار منجر به وقوع جرم می شود در قانون برخی مواقع حالات نیز جرم محسوب می شوند. این حالات مثل اعتیاد یا مستی ناشی از مصرف مشروبات الکلی که در قانون نیز جرم محسوب می شوند. لازم به ذکر است در قانون ایران ولگردی نیز جز حالات مجرمانه محسوب می شود.
یعنی تنها بروز رفتار مجرمانه نیست که از فردی مجرم می سازد بلکه گاه برخی حالات صرف اینکه فردی اعتیاد دارد یا ولگرد است مجرم شناخته می شود.
ج) نتیجه جرم: چنانچه تحقق جرم مقید به ایجاد نتیجه‌ای باشد، مانند اثبات ید و خروج مال از حیطه مالکانه در سرقت یا عمل کشتن در قتل جرم را مقید می‌نامند و اگر صرف انجام عمل مجرمانه، صرف نظر از ایجاد نتیجه جرم باشد آن را مطلق می‌گویند.
- عنصر روانی: عناصر مذکور تنها برای برخی جرایم کافی نیست بلکه لازم است قصد فرد در هنگام ارتکاب جرم نیست احراز شود. اینکه فرد علم موضوع جرم داشته باشد و قصد ارتکاب را در حین اجرای جرم داشته باشد رکن رکین تشکیل یک جرم است.
بطور مثال گاهی فرد به تصور اشتباه که کیف برای اوست، کیفی که متعلق به دیگری است بر می دارد، این عمل وی سرقت نیست، هرچند که ممکن است عنصر مادی سرقت را دارا باشد. اما چون قصد فعل را عمد نداشته است، جرم سرقت محقق نمی شود.
البته لازم به توضیح است که برخی جرایم مادی صرف هستند یعنی نیازی به عنصر روان ندارند و به نوعی عنصر روانی روانی و قصد فرد صد در صد محرز است.
این جرایم مادی صرف مانند جرایم مربوط به صدور چک و کلاهبرداری می باشد.
انواع جرایم
جرایم در دسته بندی های مختلفی قرار می گیرند این دسته بندی عبارت است از:
جرایم علیه اشخاص
جرایم علیه اشخاص مواردی است که منجر به آسیب جسمی یا روحی به شخص دیگر می شود. این جرایم به دو دسته اصلی، قتل و سایر جرایم خشونت آمیز تقسیم می شود.
جرائم شخصی خشونت آمیز که بسیار شدید هستند شامل موارد ذیل است:
- ضرب و شتم.
- آتش سوزی.
- کودک آزاری.
- آدم ربایی.
- تجاوز جنسی.
جرائم علیه اموال
- جرائم علیه اموال به طور معمول مستلزم دخالت در اموال شخص دیگری است.
- اگرچه ممکن است آسیب جسمی یا روحی به شخص دیگری وارد کند.
- اما در درجه اول منجر به محرومیت از استفاده یا لذت بردن از اموال می شود.
- جرائم علیه اموال شامل جرایم سرقت، کلاهبرداری، خیانت در امانت، جعل ،انتقال و فروش مال غیر است.
جرایم علیه آسایش عمومی
- محاربه.
- جعل.
- تشکیل یا اداره یا عضویت در دسته یا جمعیت به قصد بر هم زدن امنیت کشور.
- تبلیغ علیه نظام یا به نفع گروه های مخالف نظام.
- همکاری با دول خارجی متخاصم علیه کشور.
- سوء قصد به جان مقامات سیاسی.
- رشا و ارتشاء.
جرائم مالی
جرایم مالی اغلب شامل فریب یا کلاهبرداری برای منافع مالی می شود. جرائم یقه سفید یکی از انواع جرایم مالی است.
هر کسی در هر صنعتی می تواند مرتکب جرم یقه سفید مرتکب شود. این جنایات شامل انواع مختلفی از کلاهبرداری، باج گیری، اختلاس و پولشویی، فرار مالیاتی و جرایم سایبری است.
جرایم رایانه ای
جرایم رایانه ای عبارت است از جرایمی که با استفاده از کامپیوتر فرد اقدام به انجام عمل مجرمانه می کند. جرایم یارانه ای برای نخستین بار در ایران توسط یک کارگر چاپخانه و یک دانشجو در سال ۱۳۷۸ به وقوع پیوست.
جرایم رایانه ای عمل مجرمانه و دسترسی غیر قانونی به اطلاعات و ورود به حریم شخصی دیگران است.
- کلاهبرداری های رایانه ای.
- سرقت رایانه ای.
- جرایم علیه عفت و اخلاق در جامعه از طریق رایانه.
- جعل رایانه ای.
- هتک حیثیت و نشر اکاذیب از طریق رایانه.
نتیجه گیری
ماده ۲ قانون مجازات اسلامی اشاره دارد:
هر رفتاری اعم از فعل یا ترک فعل که در قانون برای آن مجازات تعیین شده است جرم محسوب می شود.
هیچ شخصی را نمی توان مجازات کرد مگر بموجب قانونی که قبل از ارتکاب فعل و عمل مورد اتهام نافذ و عمل انجام شده را جرم شناخته باشد.
سه عنصر تشکیل دهنده جرم عبارتند از:
- عنصر قانون.
- عنصر ماد.
- عنصر روانی.
همچنین جرایم در دسته بندی مختلفی قرار می گیرند که شامل، جرایم علیه اشخاص، جرایم علیه اموال، جرایم علیه آسایش عمومی، جرایم مالی و جرایم رایانه ای؛ می شود. البته به عقیده برخی حقوقدانان این دسته بندی ممکن است متفاوت باشد.
سوالات متداول
به لحاظ قانونی جرم به چه معناست و به چه اعمالی جرم گفته می شود؟
به طور کلی جرم به آن دسته از اقدامات و عدم اقداماتی گفته می شود که در قانون برای آنها مجازات پیش بینی شده است که شرح این موضوع ضمن مقاله آورده شده است.
اگر در قانون برای انجام دادن کاری مجازاتی تعیین نشده باشد می توان علیه انجام دهنده آن کار شکایت کرد؟
در صورتی که قانون برای فعل یا ترک فعل مزبور مجازاتی تعیین نکرده باشد، از جهت آن که عنصر قانونی جرم مهیا نشده است ، نمی توان مجازاتی در نظر گرفت.
جرم تعزیری چیست؟
تعزیر مجازاتی است که میزان آن در شرع تعیین نشده است. میزان آن با توجه به مصالح و منافع جامعه تعیین می شود. جرایم تعزیری در برگیرنده محرمات شرعی و جرایم منوط بر مقررات دولتی است.
