دادگاه یک نهاد دولتی است که رسالتش اجرای عدالت و رسیدگی به اختلافات حادث شده بین مردم است.
اصل سی و چهارم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران مقرر میدارد:
«دادخواهی حق مسلم هر فرد است و هر کس میتواند به منظور دادخواهی به دادگاههای صالح رجوع نماید، طبیعی است افراد ملت حق دارند به اینگونه دادگاهها دسترسی داشته باشند و هیچکس را نمیتوان از دادگاهی که به موجب قانون حق مراجعه به آن را دارد منع کرد».
بنابراین هرکس حق دارد برای تظلم خواهی به دادگاه متبوع رجوع کند.
دعاوی اشخاص ممکن است حقوقی یا کیفری باشد و به تبع آن باید به دادگاه حقوقی و کیفری برای اقامه دعوا و طرح شکایت مراجعه کنند.
در ادامه به بررسی تفاوت دادگاه های کیفری و حقوقی و انواع دادگاهها میپردازیم.
فرق دادگاه حقوقی و کیفری
منظور از دعاوی حقوقی، دعاوی هستند که به روابط مالی بین اشخاص مربوط میشوند.
مانند مطالبه قرض یا فسخ معامله و … . در مقابل دعاوی کیفری ناظر به جرم و بزهی هستند که در قانون برای آن ها مجازات تعیین شده است.
دعاوی حقوقی در دادگاههای حقوقی با تقدیم دادخواست و پرداخت هزینه دادرسی مطرح میشود که بسته به خواسته دعوا این که مالی است باشد یا غیر مالی میزان هزینه دادرسی متفاوت است.
در مقابل در دعاوی کیفری با طرح شکایت در دادگاههای کیفری و با پرداخت هزینه دادرسی ثابت، مطرح می شوند.
دادگاه عمومی حقوقی صالح به تمام دعاوی
همانطور که از اسم آن پیداست در صورتی که بیش از یک شعبه داشته باشد صلاحیت رسیدگی به عموم دعاوی اعم از کیفری و حقوقی را دارد، مگر صراحتاً مواردی از از آن استثنا شده باشد و در صلاحیت مرجع دیگری قرار گرفته باشد.
لازم به ذکر است که رسیدگی در دادگاه عمومی به وسیله یک قاضی به عمل میآید.
شایان ذکر است که در موارد ضرورت می توان به شعبه حقوقی پرونده جزائی ارجاع کرد و در مقابل به شعب جزایی پرونده حقوقی ارجاع کرد.
بیشتر بخوانید: شرایط رجوع قانونی به دادگاه
مثلا دعاوی حقوقی ناشی از جرم را میتوان در شعب جزایی مطرح کرد.
مثلا جرم تخریب اموال که در دادگاه کیفری قابل طرح است برای مطالبه خسارات ناشی از آن، دادخواست مطالبه خسارت را هم میتوان به همان دادگاه تقدیم کرد، یا مثلا دعاوی جزائی مرتبط با دعاوی خانوادگی را میتوان در دادگاه حقوقی طرح کرد.
شورای حل اختلاف و ایجاد صلح و سازش
مرجعی تحت نظارت قوه قضاییه است که نسبت به ایجاد صلح و سازش بین طرفین تلاش می کند. شورای حل اختلاف هم دارای قاضی است و هم دارای اشخاصی به نام عضو شوراست.
- دعاوی مالی تا ۲۰ میلیون تومان.
- تمام دعاوی مربوط به تخلیه عین مستأجره به جز دعاوی مربوط به سرقفلی و حق کسب و پیشه.
- دعاوی مربوط به تعدیل اجارهبها به شرطی که در اصل رابطه استیجاری اختلافی نباشد.
- صدور گواهی حصر وراثت.
- تحریر ترکه.
- مهر و موم ترکه و رفع آن.
- ادعای اعسار از تادیه محکوم به.
- دعاوی خانوادگی راجع به جهیزیه مهریه و نفقه تا ۲۰ میلیون تومان.
- و جرایم تعزیری که مجازات آن تا ۱۰ میلیون ریال باشد.
- و همچنین تامین دلیل در صلاحیت شورای حل اختلاف میباشد.
دادگاه خانواده و مسائل نکاح و طلاق
به منظور رسیدگی تخصصی و تسریع و سهولت در رسیدگی به دعاوی دادگاه خانواده به عنوان یک مرجع اختصاصی حقوقی تنها صلاحیت رسیدگی به دعاوی زیر را دارد:
- نامزدی و خسارات ناشی از بر هم زدن آن.
- نکاح دائم ، موقت و اذن در نکاح.
- شروط ضمن عقد نکاح.
- ازدواج مجدد.
- جهیزیه.
- مهریه.
- نفقه زوجه و اجرت المثل ایام زوجیت.
- تمکین و نشوز.
- طلاق، رجوع، فسخ و انفساخ نکاح، بذل مدت و انقضای آن.
- حضانت و ملاقات طفل.
- نسب.
- رشد، حجر و رفع آن.
- ولایت قهری، قیمومت، امور مربوط به ناظر و امین اموال مهجوران و وصایت در امور مربوط به آنان.
- نفقه اقارب.
- امور راجع به غایب مفقود الاثر.
- سرپرستی کودکان بی سرپرست.
- اهدای جنین.
- تغییر جنسیت.
بیشتر بخوانید: الزام به تمکین زوجه
دادگاههای کیفری یک و دو
دادگاه کیفری به دادگاه کیفری یک، دادگاه کیفری دو، دادگاه انقلاب، دادگاه اطفال و نوجوانان و دادگاه نظامی تقسیم می شود.
رسیدگی در دادگاه کیفری دو با حضور رئیس یا دادرس علیالبدل انجام می شود و در حوزه قضایی هر شهرستان تشکیل می شود و صلاحیت رسیدگی به تمام جرائم را دارد مگر آنچه به موجب قانون در صلاحیت مرجع دیگری قرار گرفته باشد.
بنابراین دادگاه کیفری دو، دادگاهی عمومی است و اصل بر این است که صلاحیت رسیدگی به هر جرمی دارد مگر جرمی که در صلاحیت دادگاه دیگری قرار گرفته باشد. دادگاه کیفری یک دارای رئیس و دو مستشار است که با حضور دو عضو نیز رسمیت مییابد.
دادگاه کیفری یک در مرکز استان و به تشخیص رئیس قوه قضاییه در حوزه قضائی شهرستان تشکیل می شود و صلاحیت رسیدگی به جرایم زیر را دارد:
- موجب مجازات سلب حیات.
- جرایم موجب حبس ابد.
- جرایم موجب مجازات قطع عضو یا جنایت عمدی علیه تمامیت جسمانی با میزان نصف دیه کامل یا بیشتر از آن.
- جرایم موجب مجازات تعزیری درجه ۳ بالاتر و جرم سیاسی و مطبوعات.
طرح پرونده اشتباه در دادگاه کیفری دو بجای یک
طبق تبصره ۲ ماده ۳۱۴ قانون آیین دادرسی کیفری، چنانچه جرمی به اعتبار یکی از بندهای ماده (۳۰۲) این قانون در دادگاه کیفری یک مطرح گردد و دادگاه پس از رسیدگی و تحقیقات کافی و ختم دادرسی تشخیص دهد.
عمل ارتکابی عنوان مجرمانه دیگری دارد که رسیدگی به آن در صلاحیت دادگاه کیفری دو است، دادگاه کیفری یک به این جرم رسیدگی و حکم مقتضی صادر مینماید.
باید گفت که برعکس این قضیه امکان پذیر نمی باشد و هرگاه دادگاه کیفری دو تشخیص دهد که موضوع در صلاحیت کیفری یک است باید از ادامه رسیدگی امتناع نماید.
دادگاه انقلاب و جرائم مهم کیفری
ماده ۳۰۳ قانون آئین دادرسی کیفری صلاحیت دادگاه انقلاب را به شرح زیر تعیین می کند:
- جرایم علیه امنیت داخلی و خارجی محاربه و افساد فیالارض، بغی، تبانی و اجتماع علیه جمهوری اسلامی ایران، اقدام مسلحانه یا احراق، تخریب، اتلاف اموال به منظور مقابله با نظام.
- توهین به مقام بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران و مقام رهبری تمام جرایم مربوط به مواد مخدر، روانگردان و پیش سازهای آن و قاچاق اسلحه، مهمات و اقلام و مواد تحت کنترل.
- سایر مواردی که به موجب قوانین خاص در صلاحیت این دادگاه است، مانند رسیدگی به جرایم مذکور در قانون مجازات اخلال گران در نظام اقتصادی کشور.
دادگاه انقلاب در مرکز هر استان و در سایر مناطقی که رئیس قوه قضاییه ضروری بداند تشکیل می شود و در مواردی با یک قاضی و در مواردی با سه قاضی تشکیل می شود.
اکثر صلاحیتهای دادگاه انقلاب در امور جزایی است، تنها صلاحیت حقوقی این دادگاه رسیدگی به دعاوی مربوط به اصل ۴۹ قانون اساسی، یعنی رسیدگی به دعاوی مبنی بر مصادره اموال نامشروع و اعتراض به مصادره های صورت گرفته است.
دادگاه تجدیدنظر
این دادگاه مرجع رسیدگی دوباره به آرای دادگاههای بدوی است و به اصطلاح رأیی که در دادگاه نخستین صادر شده است را مورد بازبینی قرار میدهد و آن را تایید یا نقض می نماید.
جهات تجدید نظر خواهی و دعاوی قابل تجدید نظر در قانون تعیین شده اند.
جهات تجدید نظر خواهی
جهات درخواست تجدیدنظر در موضوعات حقوقی به قرار زیر است:
- ادعای عدم اعتبار مستندات دادگاه.
- ادعای فقدان شرایط قانونی شهادت شهود.
- ادعای عدم توجه قاضی به دلایل ابرازی.
- ادعای عدم صلاحیت قاضی یا دادگاه صادر کننده رأی.
- ادعای مخالف بودن رأی با موازین شرعی و یا مقررات قانونی.
جهات درخواست تجدیدنظر در موضوعات کیفری به قرار زیر است:
- ادعای عدم اعتبار ادله یا مدارک استنادی دادگاه.
- ادعای مخالف بودن رأی با قانون.
- ادعای عدم صلاحیت دادگاه صادرکننده رأی یا وجود یکی از جهات رد دادرس.
- ادعای عدم توجه دادگاه به ادله ابرازی.
دیوان عالی کشور
وظیفه اش نظارت بر حسن اجرای قوانین و ایجاد وحدت رویه، همچنین مرجع تجدید نظر برخی از احکام دادگاهها است.
دادسرا و تعقیب متهم
رسالتش کشف جرم، تعقیب متهم و اعلام جرم است. اشخاص می توانند برای طرح شکایت کیفری به دادسرا مراجعه کنند.
البته در حال حاضر از دفتر خدمات قضایی می توان طرح شکایت کرد و از آنجا به دادسرا ارجاع می شود.
دادگاه ویژه روحانیت، دادگاه عالی انتظامی قضات، دیوان عدالت اداری از دیگر مراجع قضایی هستند که به صورت تخصصی نسبت به دعاوی در صلاحیتشان رسیدگی می کنند.
نتیجه گیری
در یک دسته بندی دادگاه ها به حقوقی و کیفری تقسیم می شوند. برای تسهیل در رسیدگی دادگاه های اختصاصی فقط به دعاوی خاصی رسیدگی می کنند.
همچنین دادگاه کیفری یک صلاحیت رسیدگی به جرایم مهم تر و دادگاه کیفری دو برای سایر دعاوی که جنبه کیفری دارد غیر آنچه در صلاحیت دادگاه کیفری یک است، صالح است.
سوالات مبحث انواع دادگاه های حقوقی و کیفری
دادگاه و دادسرا چه تفاوتی دارند؟
دادسرا وظیفه کشف جرم، تعقیب متهم و.. را دارد و حکم صادر نمی کند، ولی در دادگاه دعوا تحت رسیدگی قضایی قرار می گیرد و حکم صادر می شود.
خساراتی که از جرم ناشی شده؛ مثل تخریب اموال را از کدام دادگاه مطالبه کنیم؟
تا قبل از صدور حکم از همان دادگاه کیفری، و بعد از صدور حکم می توان از دادگاه حقوقی مطالبه کرد.
فرق دادگاه کیفری یک و دو چیست؟
دادگاه کیفری دو صلاحیت رسیدگی به جرائم کیفری کم اهمیت را داراست ولی دادگاه کیفری یک دادگاه صالح جرائم مهمی مانند سلب حیات، حبس ابد، قطع عضو یا جنایت عمدی علیه تمامیت جسمانی با میزان نصف دیه کامل یا بیشتر از آن، جرائم تعزیری درجه ۳ بالاتر و جرم سیاسی و مطبوعات می باشد که دادگاه کیفری دو اجازه دخالت در این امور را ندارد.
