ضمان در لغت به معنای پذیرفتن ، قبول کردن، ملزم شدن و مسئولیت است. در فقه و قانون مدنی موارد و مفاهیم مشابهی از جهت اسمی با ضمان داریم.
مثل: ضمان قهری، ضمان درک، ضمان عهده، ضمان ید و ضمان عقدی یا عقد ضمان.
در واقع عقد ضمان، توافقی است بین ضامن و طلبکار از این باب که وی به جای مدیون مسئول پرداخت خواهد بود.
طرفین عقد ضمان
طرفین عقد ضمان عبارت اند از:
- ضامن.
- مضمون عنه (بدهکار یا کسی که از وی ضمانت شده).
- مضمون له (طلبکار).
در عقد ضمان، ضامن خود را به جای مدیون اصلی ملزم به پرداخت دین می کند، با این توضیح که در این عقد ضامن با طلبکار (مضمون له) توافق می کند که دین مدیون را وی بپردازد.
در اینجا اراده مدیون اثری در انعقاد عقد ضمان ندارد، تنها اثری که می توان بر آن مترتب کرد این است که اگر ضامن از مدیون اصلی (مضمون عنه) اجازه نگرفته باشد برای انعقاد عقد ضمان زمانی که دین وی را پرداخت کرد به طلبکار حق مراجعه به مدیون را ندارد مگر آن که اجازه گرفته باشد.
-
تعریف عقد ضمان
همانطور که در بالا اشاره شد عقد ضمان عقدی است که طی شخصی پرداخت مالی را که مدیون آن شخص دیگری است به عهده می گیرد.
-
اهلیت ضمان برای ضمانت
طبق قواعد عمومی قراردادها منعقد کردن هر معامله ای نیازمند اهلیت است در اینجا نیز فردی که می خواهد ضامن بشود باید اهلیت داشته باشد، یعنی بالغ، عاقل و رشید باشد. (ماده ۶۸۵ قانون مدنی).
-
رضایت مدیون یا مضمون عنه در ضمان
نکته ی دیگری که باید به آن توجه کرد این است که در انعقاد عقد ضمان رضایت مدیون اصلی شرط نیست یعنی رضایت مضمون عنه شرط نیست این امر برگرفته از روایتی است که امیر المومنین علی(ع) از شخص مرده ای نزد طلبکار ضمانت می کند.
-
ضامن شدن از محجور
طبق ماده ۶۸۷ اگر ضامن، ضمانت شخصی را کند که وی محجور (مجنون یا بچه، صغیر) باشد یا اصلا مرده باشد این ضمانت صحیح است، حکم این قضیه باز هم بر می گردد از داستان و روایتی از امام علی (ع)، نقل به مضمون آن به این شکل است که در زمانی پیامبر قرار بود برای یک فرد فوت شده نماز میت بخواند وقتی که سوال می پرسد از مدیون بودن فرد میت، گفته می شود که ایشان مدیون هستند لذا پیامبر از نماز بر این فرد میت به علت مدیون بودن امتناع می کند.
تا اینکه حضرت علی (ع) ضامن این شخص می شود در برابر طلبکار.
طبق همین روایت فقها برداشت می کنند که اثر عقد ضمان این است که با منعقد شدن آن مدیون اصلی برائت پیدا می کند و بری می شود کامل و ذمه فرد ضامن به جای وی مشغول می شود، یعنی اینکه مدیون اصلی به طور کلی کنار می رود و ضامن به جای وی می آید.
بر همین مبنا عقد ضمان به چند نوع تقسیم می شود که در ادامه به آن خواهیم پرداخت.
-
پول دار بودن یا ندار بودن ضامن؟
طبق ماده ۶۹۰ قانون مدنی لازم نیست که ضمان حتما مال دار باشد، یعنی شرط انعقاد عقد ضمان پول دار بودن ضامن نیست، اما اگر طلبکار یا مضمون له در هنگام ضمان به عدم تمکن ضامن یا به نداری وی ناآگاه باشد می تواند عقد را به این دلیل فسخ کند.
ولی اگر ضمان بعد از انعقاد عقد ضمان ندار بشود حق فسخی برای طلبکار وجود ندارد.
-
ضمانت از چه دینی صحیح است؟
گفته شده که ضمانت از دینی صحیح است که سبب آن ایجاد شود و ضمانت از دینی که هیچ سببی از آن موجود نیست باطل است.
برای مثال وقتی شما استخدام در شرکتی یا جایی می شوید.
چون در آن شرکت اموال و دارایی شرکت در اختیار شما قرار می گیرد، و ممکن است در اثر سوءاستفاده یا تقصیر شما دینی بابت خسارت وارده بر ذمه (گردن، عهده) شما بیفتد.
در اینجا اگر چه هنوز خسارتی وارد نشده تا جبران خسارت صورت بگیرد ولی آن شرکت از شما معرفی ضامن می خواهد که اگر در آینده این امر اتفاق افتاد دستش به کسی بند باشد.
در اینجا اگر چه هنوز دین و خسارت وارد نشده اما سبب آن که همان استخدام است ایجاد شده لذا برای صحیح بودن ضمان در صورت نبود دین، وجود سبب آن کفایت می کند مانند مثال بالا.
-
شناخت ضمان از بدهکار یا طلبکار
طبق ماده ۶۹۵ قانون مدنی در بخش ضمان لازم نیست ضمان حتما شخص طلبکار یا بدهکار را کاملا بشناسد و شناختن به صورت تفصیلی لازم نیست.
عقد ضمان هم به این شکل صحیح است.
طبق ماده ۶۹۵:
معرفت تفصیلی ضامن به شخص مضمون له یا مضمون عنه لازم نیست.
-
ضمان چه نوع عقدی است؟
عقد ضمان عقدی لازم است به این معنا که با انعقاد عقد ضمان، کسی حق بر هم زدن آن را بدون دلیل نخواهد داشت؛ مگر در مواردی که قانون معین کرده باشد.
عقد لازم در مقابل عقد جایز قرار دارد.
عقد لازم عقدی است که قابل برهم زدن و فسخ کردن نیست مگر در موارد خاص.
و عقد جایز عقدی است که برخلاف عقد لازم قابل فسخ و بر هم زدن است در هر حال مگر در مواردی که قابل فسخ نباشد.
-
حق رجوع ضامن به مدیون
ضامن تنها پس از اینکه دین مدیون را پرداخت کند می تواند به مدیون رجوع کند. البته در صورتی که اجازه ای در کار بوده از قبل.
ماده ۷۰۹ قانون مدنی در این باره مقرر می دارد که:
“ضامن حق رجوع به مضمون عنه ندارد مگر بعد از ادای دین، ولی میتواند در صورتی که مضمون عنه ملتزم شده باشد که در مدت معینی برائت او را تحصیل نماید و مدت مزبور هم منقضی شده باشد رجوع کند.”
-
کم و زیاد دادن ضامن به طلبکار
طبق قانون اگر ضامن برای مثال از ۱۰۰ میلیون ضمانت کرده باشد ولی به هر دلیلی ۹۰ میلیون بپردازد به طلبکار، در اینجا فقط می تواند برای ۹۰ میلیون به مدیون رجوع کند و نه بیشتر.
بر عکس اگر طلبکار از همان ۱۰۰ میلیون ضمانت کرده باشد اما بیشتر بپردازد از میزان ۱۰۰ میلیون حق ندارد بابت آنچه زیاد تر پرداخته به مدیون رجوع کند مگر آن که مدیون از قبل اجازه داده باشد به این کار.
انواع عقد ضمان
عقد ضمان ممکن است چند حالت مختلف داشته باشد، از این حیث که در اثر عقد ضمان طلبکار به چه کسانی حق مراجعه دارد.
-
ضمان نقل ذمه به ذمه
این حالت از ضمان به این معنا است که با ضامن شدن فرد ذمه (دین، تعهد) مدیون اصلی یا مضمون عنه بری می شود. و ضامن جانشین وی می شود.
به این معنا که دیگر مدیون اصلی مسئول پرداخت نمی باشد و طلبکار هم حق مراجعه به وی را نخواهد داشت.
به همین دلیل آن را ” نقل ذمه” می نامند یعنی مال و دینی که بر ذمه و عهده مدیون اصلی به ذمه ضامن “منتقل و نقل” پیدا می کند.
-
ضمان ضم ذمه به ذمه( تضامنی)
در اینجا فردی ضامن مدیون اصلی می شود ولی برخلاف مورد قبلی مدیون یا مضمون عنه بری نمی شود و کنار نمی رود.
و همزمان ضامن و مدیون با هم مسئول پرداخت هستند.
به همین دلیل است که وجه تسمیه آن هم مشخص کننده تعریف آن است زیرا ذمه مدیون اصلی به ذمه ضامن، ضم و یا ضمیمه می شود. و هردو در برابر طلبکار مسئول پرداخت می شوند.
خود ضمان ضم ذمه به ذمه دارای ۲ قسم است:
۱-۲ ضمان ضم ذمه طولی یا تضامنی طولی:
در اینجا اگر چه هر دو مسئول پرداخت دین هستند و مدیون اصلی هم بری نشده اما نوع ضمان به شکلی است که طلبکار ابتدا باید به مدیون اصلی رجوع کند و اگر با حکم قطعی از طرف وی قابل وصول نبود سپس حق دارد به ضامن رجوع کند.
از نامش هم پیداست که مراجعه طلبکار به آنان به صورت طولی است یعنی اول به مدیون سپس به ضامن رجوع می شود و نوعی تقدم و تاخر در آن وجود دارد.
۲-۲ ضمان ضم ذمه عرضی یا تضامنی عرضی:
در اینجا طلبکار بدون آنکه تقدم و تاخری وجود داشته باشد می تواند به هر کدام از دو نفر ضامن یا مدیون اصلی رجوع کند به دلخواه یا اصلا علیه هر دو طرح دعوا کند. و به نوعی عرضی است نه طولی.
- ضمان حال
ضمانت حال زمانی است که ضامن بدون معطلی و در اولین فرصت طلب طلبکار را پاس کند.
در زمان حال مدت زمانی برای پرداخت تعیین نشده به این دلیل حال محسوب می شود.
- ضمان موجل
در این نوع ضمان، ضامن و مضمون له یا طلبکار توافق می کنند که جه زمانی باید طلب را پرداخت کنند و هر مدتی را که تعیین کردند در آن زمان قابل پرداخت و قابل مطالبه خواهد بود.
برای مثال اگر توافق کنند که دو ماه بعد پرداخت شود طلبکار حق ندارد بعد از یک ماه وصول طلب را بخواهد چون هنوز زمان آت نرسیده است.
این امر بیشتر در ضمانت فرد در برابر بانک وجود دارد.
برای مثال اگر شما از بانک وام بگیرید اما سر ماه پرداخت نکنید از حقوق ضامن کسر می شود و ضمانت بانک هم نوعی ضمان تضامنی است و هم موجل، البته بانو باید تا سر رسید ماه منتظر بماند آن وقت از حقوق کسر کند.
نتیجه گیری
عقد ضمان عقدی لازم است که طی آن ضمان،ضمانت پرداخت دین دیگری را بر عهده می گیرد.
در عقد ضمان اصل بر این است که با ضامن شدن فرد مدیون اصلی کنار می رود که این را ناقل ذمه یا نقل ذمه به ذمه می نامند.
اما ممکن هم هست که اینطور نباشد. و با ضمانت ضامن، مدیون اصلی همچنان مسئول پرداخت باقی بماند که این را ضمان ضم یا ضمان تضامنی میگویند که مختصرا در بالا به آن اشاره ای داشتیم.
سوالات متداول
ارکان عقد ضمان کدامند؟
- ضامن
- مضمون عنه یا مدیون اصلی
- مضمون له یا طلبکار
عقد ضمان را در چه صورتی میتوان فسخ کرد؟
اگر در زمان انعقاد عقد ضمان طلبکار نمی دانسته است که ضامن فردی ندار است می تواند عقد را فسخ کند.
ضمان تضامنی چگونه است؟
ضمانی است که ضامن و مدیون اصلی هر دو در برابر طلبکار مسئول پرداخت هستند حال چه تقدم و تاخری در آن باشد یا نباشد.